Χάνα Άρεντ: Μια ετερόδοξη φωνή για τον Σιωνισμό, το Ισραήλ και την Πολιτική της Συμφιλίωσης

Της Χάνα Άρεντ δεν της αρκούσε να είναι Εβραία. Ήθελε να είναι άνθρωπος. Και να σκεφτεί χωρίς προκαταλήψεις, ακόμα κι όταν το τίμημα ήταν η απομόνωση από τον ίδιο της τον λαό. Η κριτική της στον σιωνισμό και τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ είναι ένα από τα πιο παραγνωρισμένα, αλλά και βαθιά προφητικά κεφάλαια της πολιτικής φιλοσοφίας του 20ού αιώνα.

Η ετερόδοξη Εβραία

Η Χάνα Άρεντ υπήρξε μία από τις πλέον εμβληματικές μορφές της πολιτικής σκέψης του περασμένου αιώνα. Φυγάς από τη ναζιστική Γερμανία, επιζήσασα του διωγμού και στοχάστρια του ολοκληρωτισμού, βρήκε στο στοχασμό το όπλο για να κατανοήσει τον κόσμο που την τραυμάτισε. Όμως η διαδρομή της Άρεντ δεν ήταν γραμμική ούτε συμβατική. Υπήρξε από νωρίς επικριτική απέναντι σε ένα μεγάλο μέρος της σιωνιστικής αφήγησης, ιδίως ως προς τον τρόπο με τον οποίο προωθήθηκε η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Κι αν η ίδια θεωρούσε την εβραϊκή χειραφέτηση ως ζήτημα ιστορικής και ηθικής αναγκαιότητας, απέρριπτε την ιδέα της εθνοκρατικής κυριαρχίας ως μονόδρομο για την ασφάλεια των Εβραίων.

Η αντίσταση στον εθνικισμό

Η Άρεντ ανήκε σε μια γενιά διανοουμένων Εβραίων –ανάμεσα τους ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, ο Σίντνεϊ Χουκ και ο Ραμπίνος Τζούντα Μαγκνές– οι οποίοι δεν ταυτίστηκαν με τον κυρίαρχο σιωνιστικό εθνικισμό. Το 1948, όταν το Ισραήλ ιδρυόταν εν μέσω αιματοχυσίας, η Άρεντ συνυπέγραψε επιστολή στους New York Times καταγγέλλοντας το κόμμα «Χερούτ» του Μεναχέμ Μπέγκιν ως φασιστικό. Ήταν μια γενναία παρέμβαση που την έθεσε απέναντι στο επίσημο εβραϊκό κράτος και συνέβαλε στην περιθωριοποίησή της στον δημόσιο διάλογο του Ισραήλ για δεκαετίες.

Για την Άρεντ, η εβραϊκή ταυτότητα δεν μπορούσε να ορίζεται από έναν κοινό εχθρό. Ο σιωνισμός, υποστήριζε, μετατράπηκε σε μια εθνικιστική ιδεολογία που εξαρτούσε την επιβίωσή του από τις προστασίες και τα συμφέροντα των αποικιακών δυνάμεων, όπως της Βρετανίας και αργότερα των ΗΠΑ. Αυτή η επιλογή οδηγούσε, κατά την ίδια, σε ένα αδιέξοδο: σε μια κρατική κυριαρχία χωρίς εσωτερική νομιμοποίηση, χωρίς ουσιαστική αποδοχή από τον αραβικό πληθυσμό, και με θεμέλιο τη σύγκρουση.

Το όραμα της συνύπαρξης

Η εναλλακτική που πρότεινε η Άρεντ δεν ήταν λιγότερο ριζοσπαστική, ούτε εύκολη. Στηριζόταν σε μια διαφορετική αρχιτεκτονική εξουσίας: μικτά τοπικά συμβούλια Εβραίων και Αράβων, συνύπαρξη αντί για διαχωρισμό, ένα ομοσπονδιακό δι-εθνικό κράτος ως έκφραση μιας πολιτικής από τα κάτω. Το όραμα της δεν ήταν ουτοπικό, αλλά απαιτούσε πολιτικό θάρρος και διάθεση συμφιλίωσης – ακριβώς ό,τι έλειψε από τις κυρίαρχες δυνάμεις της εποχής. Η Άρεντ πίστευε ακράδαντα πως το πολιτικό καθήκον του Ισραήλ ήταν να αποφύγει να γίνει “έθνος σαν όλα τα άλλα”, βυθισμένο στην αμυντική βία και την ιδεολογία της αποκλειστικότητας.

Η προφητεία που αγνοήθηκε

Η επιμονή της Άρεντ στη συνεργασία και την ειρήνη δεν ήταν ρομαντισμός, αλλά πολιτικός ρεαλισμός υψηλής τάξης. Το 1950 έγραφε ότι η ειρήνη δεν μπορεί να επιβληθεί, αλλά μόνο να οικοδομηθεί μέσα από διαπραγμάτευση και συνδιαλλαγή. Και προειδοποιούσε: αν δεν βρεθεί κοινός τόπος με τους Παλαιστίνιους, ο πόλεμος θα διαρκέσει έναν αιώνα. Σήμερα, 75 χρόνια μετά, η πρόβλεψή της ηχεί όχι απλώς επίκαιρη, αλλά ανατριχιαστικά ακριβής.

Ο φαύλος κύκλος βίας στη Μέση Ανατολή, ο εφιάλτης της Γάζας, ο εκφασισμός του ισραηλινού καθεστώτος και η απόγνωση ενός λαού που ζει υπό κατοχή και αποκλεισμό, αναδεικνύουν το μέγεθος του ιστορικού χαμένου στοιχήματος. Η Άρεντ δεν αναγνώριζε ούτε την καλλιέργεια ενοχής ούτε τη θυματοποίηση ως πολιτικά επιχειρήματα. Αντίθετα, επεδίωκε μια πολιτική βασισμένη στην ευθύνη, τη δικαιοσύνη και τη συμπερίληψη.

Ένα μάθημα για το παρόν

Η φωνή της Άρεντ, παρότι συχνά αποσιωπημένη ή διαστρεβλωμένη, δεν έχει πάψει να φωτίζει τα σκοτεινά σταυροδρόμια της ιστορίας. Δεν μας προσφέρει εύκολες απαντήσεις, αλλά θέτει τα σωστά ερωτήματα: Ποιο είναι το νόημα της κυριαρχίας χωρίς ειρήνη; Ποια είναι η θέση του άλλου στη δική μας ελευθερία; Μπορεί η ασφάλεια να οικοδομηθεί χωρίς δικαιοσύνη;

Στον 21ο αιώνα, όπου η Μέση Ανατολή συνεχίζει να φλέγεται και τα ερωτήματα της συνύπαρξης μοιάζουν πιο επιτακτικά από ποτέ, η σκέψη της Άρεντ προσφέρει ένα κρίσιμο αντιπαράδειγμα. Ένα κάλεσμα για μια πολιτική πέρα από τους εθνικούς μύθους και τις κραυγές του φόβου. Ένα όραμα για έναν κόσμο όπου η πολιτική δεν ταυτίζεται με την ισχύ, αλλά με τη δυνατότητα να πράττουμε μαζί.

Η Χάνα Άρεντ δεν ήταν απλώς κριτικός του σιωνισμού ή πολέμιος του εθνικισμού. Ήταν μια βαθιά δημοκρατική στοχάστρια, που πίστευε ότι η αληθινή ελευθερία πηγάζει από την ανθρώπινη δράση μέσα στον δημόσιο χώρο – και όχι από την ιδιοκτησία μιας εθνικής επικράτειας. Ο στοχασμός της δεν ανήκει στο παρελθόν, αλλά στο μέλλον που πρέπει να οικοδομήσουμε: ένα μέλλον στο οποίο η συνύπαρξη δεν θα είναι αναγκαίο κακό, αλλά κοινή υπόσχεση.

Η Άρεντ με λίγα λόγια

Γέννηση: 1906, Ανόβερο (Γερμανία) – Θάνατος: 1975, Νέα Υόρκη
Κύρια έργα: The Origins of Totalitarianism, Eichmann in Jerusalem, The Human Condition
Βασικές έννοιες: Το “κακό της κοινοτοπίας”, πολιτική πράξη, δημόσιος χώρος, πολυπλοκότητα της ελευθερίας
Θέση για τον σιωνισμό: Υπέρ της εβραϊκής πατρίδας, κατά της εθνικής κυριαρχίας μέσα από στρατιωτική σύγκρουση
Όραμα για τη Μέση Ανατολή: Δι-εθνικό, ομοσπονδιακό κράτος με βάση τη συνεργασία Εβραίων και Αράβων