NewsEdit του Ανατρεπτικού
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι απλώς ένα εργαλείο. Δεν είναι ένας αθώος υπολογιστικός βοηθός ή μια χρήσιμη τεχνολογική καινοτομία. Αντιθέτως, είναι ο καταλύτης για μια βαθιά μεταβολή της έννοιας της εξουσίας, της κυριαρχίας και της πολιτικής υποκειμενικότητας.
Στον πυρήνα αυτής της μετάβασης, αναδύεται ένας νέος «ψηφιακός Λεβιάθαν»: ένας τεχνοπολιτικός σχηματισμός που συγκεντρώνει πληροφορία, αναπτύσσει μηχανισμούς λήψης αποφάσεων και ελέγχου σε μια μορφή εξουσίας που είναι και διαχυμένη και πανταχού παρούσα — αλλά δύσκολα αναγνωρίσιμη ή ελέγξιμη.
1. Από τον Χομπς στον Αλγόριθμο
Ο Λεβιάθαν του Τόμας Χομπς ήταν το υπέρτατο πολιτικό σώμα, η κυρίαρχη εξουσία που συγκρατούσε την κοινωνία από την κατάρρευση στην «φυσική κατάσταση» του πολέμου όλων εναντίον όλων. Σήμερα, όμως, ο Λεβιάθαν δεν φορά στέμμα αλλά κυκλοφορεί ως αλγόριθμος. Δεν χρειάζεται φυσικό σώμα – δρα μέσα από κώδικα, βάσεις δεδομένων και ψηφιακές πλατφόρμες.
Η τεχνητή νοημοσύνη, όταν συνδυάζεται με τις συγκεντρωτικές δομές των big tech και τα κράτη-παρατηρητές, παράγει ένα νέο είδος εξουσίας: μη εκλεγμένη, τεχνική, άυλη αλλά με ριζικά υλικές συνέπειες για τις ζωές μας. Η εξουσία αυτή δεν πηγάζει πια από τη νομιμοποίηση της λαϊκής βούλησης αλλά από τη νομιμοφάνεια της αποτελεσματικότητας, της ταχύτητας και της «ουδετερότητας» των μηχανών.
2. Η Διακυβέρνηση από Δεδομένα
Η κοινωνία των δεδομένων (data-driven society) δεν είναι απλώς μια κοινωνία που χρησιμοποιεί δεδομένα. Είναι μια κοινωνία που διοικείται από δεδομένα. Οι αποφάσεις – από το αν θα πάρεις δάνειο μέχρι το ποιος θα συλληφθεί – μεταφέρονται σε συστήματα ΤΝ. Οι πλατφόρμες καθορίζουν τι θα δεις, τι θα πιστέψεις, σε ποιον θα μιλήσεις και τι θα αγνοήσεις.
Όπως έγραφε ο Σαπίρο, «η ΤΝ δεν κάνει λάθη — κάνει προβλέψεις». Κι αυτές οι προβλέψεις δεν είναι αθώες: βασίζονται σε υπάρχουσες ανισότητες και τις ενισχύουν. Η τεχνητή νοημοσύνη, με τα bias που ενσωματώνει, δεν είναι ουδέτερη· είναι ο πολλαπλασιαστής των ανισοτήτων, ένας ψηφιακός καθρέφτης της κοινωνικής αδικίας.
3. Η Αντικατάσταση του Πολίτη από τον Καταναλωτή
Στον νέο ψηφιακό Λεβιάθαν, η πολιτική υποκειμενικότητα μετασχηματίζεται. Ο πολίτης αντικαθίσταται από τον χρήστη, τον πελάτη, τον καταναλωτή. Η ελευθερία περιορίζεται στην επιλογή μεταξύ πλατφορμών — όχι μεταξύ εναλλακτικών πολιτικών προτάσεων.
Αυτή η μετάβαση δεν είναι τυχαία. Όπως ο Τραμπ και ο Μασκ –που αποτελούν μάλλον συμπτώματα παρά αιτίες της πολιτικής παρακμής– ο ψηφιακός Λεβιάθαν αναπαράγει ένα σύστημα που διαλύει τη δημόσια σφαίρα και εγκαθιστά τη λογική της αγοράς παντού: στην ενημέρωση, στις σχέσεις, στην εργασία, στην πολιτική συμμετοχή. Οι «ενεργοί πολίτες» μετατρέπονται σε «engaged users» και οι κάλπες σε data streams.
4. Ο Αλγόριθμος ως Εξουσιαστής
Ο κλασικός δεσπότης είχε στρατό και φυλακές. Ο νέος εξουσιαστής έχει metadata και machine learning. Και ακριβώς επειδή λειτουργεί μέσα από μηχανισμούς που υποτίθεται ότι είναι τεχνικοί και ουδέτεροι, ο έλεγχός του είναι πολύ πιο δύσκολος. Δεν χρειάζεται βία — αρκεί η πειθώ της άνεσης και της ευκολίας.
Το πρόβλημα εδώ δεν είναι η «κακή χρήση» της τεχνητής νοημοσύνης. Είναι η ίδια η πολιτική και οικονομική αρχιτεκτονική στην οποία είναι ενταγμένη. Όπως έλεγε ο Μαρξ για τις μηχανές της βιομηχανικής επανάστασης, δεν φταίνε οι ίδιες οι μηχανές — φταίει ο τρόπος με τον οποίο είναι ενσωματωμένες σε σχέσεις κυριαρχίας και εκμετάλλευσης. Το ίδιο ισχύει και σήμερα.
5. Η Αντίσταση: Από τον Ζίζεκ στον Μπρουνο Λατούρ
Ο Σλάβοϊ Ζίζεκ μας καλεί να δούμε πέρα από την υστερία της πολιτικής ταυτότητας και να στοχαστούμε πάνω στο ίδιο το σύστημα που δημιουργεί και αναπαράγει μορφές κυριαρχίας. Ο Μπρουνό Λατούρ μάς προτρέπει να μην αντιμετωπίζουμε την τεχνολογία ως κάτι εξωτερικό ή ουδέτερο αλλά ως πολιτικό δρώντα με ενεργό ρόλο στην κοινωνική παραγωγή.
Η κριτική της τεχνητής νοημοσύνης δεν μπορεί να είναι απλώς τεχνική ή ηθική. Πρέπει να είναι πολιτική. Πρέπει να στοχεύει στον τρόπο με τον οποίο η ΤΝ ενσωματώνεται σε ένα νεοφιλελεύθερο σύστημα που αποσυνθέτει τη δημοκρατία, τις συλλογικότητες, και την ίδια την έννοια του ανθρώπινου.
6. Επίλογος: Αναζητώντας έναν Νέο Κοινωνικό Συμβόλαιο
Ο ψηφιακός Λεβιάθαν έχει ήδη αναδυθεί. Η ερώτηση δεν είναι πια αν θα έρθει, αλλά πώς θα τον αντιμετωπίσουμε. Θα παραμείνουμε θεατές μιας υπερτεχνολογικής αναδιοργάνωσης της εξουσίας ή θα διεκδικήσουμε έναν νέο κοινωνικό συμβόλαιο, όπου η τεχνολογία δεν θα είναι εργαλείο επιτήρησης αλλά δημοκρατικής ενδυνάμωσης;
Η απάντηση δεν βρίσκεται στον τεχνοφοβικό λουδδισμό ούτε στον άκριτο τεχνοουτοπισμό. Βρίσκεται στην πολιτική επανανοηματοδότηση της τεχνολογίας, στη συλλογική διεκδίκηση για διαφάνεια, λογοδοσία και συμμετοχή. Αν ο Λεβιάθαν ήταν κάποτε το τέρας που επιβλήθηκε για να εγγυηθεί την τάξη, σήμερα πρέπει να σκεφτούμε ξανά: τι είδους τάξη θέλουμε; Και με ποια τεχνολογία — ή εναντίον της — θα την χτίσουμε;
Το παρόν άρθρο είναι μια κριτική συμβολή στον δημόσιο διάλογο για τον ρόλο της τεχνητής νοημοσύνης και τις επιπτώσεις της στην εξουσία, την πολιτική και τη δημοκρατία.