Το μεγαλύτερο σκάνδαλο διαφθοράς στην Ουκρανία και ο σκιώδης ρόλος του Βολοντίμιρ Ζελένσκι

Το σκάνδαλο που συγκλονίζει σήμερα την Ουκρανία δεν είναι απλώς ένα ακόμη επεισόδιο διαφθοράς. Αντίθετα, μοιάζει να λειτουργεί ως καταλύτης, φωτίζοντας τον τρόπο με τον οποίο δομές εξουσίας στην κορυφή του ουκρανικού κράτους λειτούργησαν σε καθεστώς αδιαφάνειας, ευνοιοκρατίας και πολιτικής προστασίας.

Η επιχείρηση «Midas», μια από τις πιο εκτεταμένες έρευνες που διεξήχθησαν ποτέ από το Εθνικό Γραφείο Καταπολέμησης της Διαφθοράς (NABU) και την Ειδική Εισαγγελία (SAPO), φέρνει στο προσκήνιο πέντε κορυφαία στελέχη της κυβέρνησης.

Πέντε υπουργοί και υφυπουργοί –ο Ρουστέμ Ουμέροφ, ο Χέρμαν Χαλουστσένκο, η Σβιτλάνα Χρίντσουκ, ο Ολεξίι Τσερνίσοφ και ο Γιούρι Σέικ– βρίσκονται πλέον υπό έρευνα ή κατηγορούνται για δωροδοκίες εκατομμυρίων και κατάχρηση εξουσίας. Όλοι τους συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με την πολιτική ομάδα του προέδρου Βολοντίμιρ Ζελένσκι. Το εύρος των κατηγοριών, που φτάνουν έως και μίζες ύψους 100 εκατομμυρίων δολαρίων, μετατρέπει την υπόθεση σε μια από τις μεγαλύτερες στην ιστορία του ουκρανικού κράτους.

Η υπόθεση όμως δεν σταματά εκεί. Ο τρόπος με τον οποίο επιχειρήθηκε η διαχείρισή της –μέσα από τον ανασχηματισμό του Ιουλίου και τις θεσμικές αλλαγές στο σύστημα των ανεξάρτητων αρχών– δείχνει ότι η κρίση δεν αφορά απλώς τις πράξεις επιμέρους πολιτικών προσώπων. Αφορά το ίδιο το μοντέλο εξουσίας στην Ουκρανία.

Ο ανασχηματισμός του Ιουλίου και οι μετακινήσεις που άφησαν ερωτήματα

Τον Ιούλιο, η κυβέρνηση Ζελένσκι προχώρησε στη μεγαλύτερη ανακατανομή χαρτοφυλακίων από την έναρξη της θητείας της. Τότε, αρκετά από τα πρόσωπα που σήμερα βρίσκονται στο επίκεντρο του σκανδάλου απομακρύνθηκαν από τα υπουργεία τους ή μετακινήθηκαν σε άλλες θέσεις. Το χρονολόγιο εκείνης της περιόδου έχει σήμερα τεράστια σημασία.

Στις 23 Ιουνίου το NABU ανακοινώνει ότι ο Ολεξίι Τσερνίσοφ, αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Ανάπτυξης Κοινοτήτων, ερευνάται για υπόθεση δωροδοκίας μέσω έκπτωσης 297.000 ευρώ στην αγορά ενός ακινήτου. Παράλληλα, ήδη υπήρχαν υπόνοιες για άλλα στελέχη των υπουργείων Ενέργειας και Άμυνας. Την ώρα που ο Τσερνίσοφ βρισκόταν στο εξωτερικό, ο Ζελένσκι διαβεβαίωνε ότι δεν είχε διαφύγει και ότι θα επιστρέψει. Πράγματι επιστρέφει, αλλά στις 17 Ιουλίου απομακρύνεται από όλα τα καθήκοντά του και το υπουργείο του καταργείται.

Την ίδια ημέρα, ο Χέρμαν Χαλουστσένκο μετακινείται από το υπουργείο Ενέργειας στη Δικαιοσύνη, παρά το γεγονός ότι γύρω του ήδη υπήρχαν υποψίες για την επιρροή του σε ενεργειακά συμβόλαια. Στη θέση του προάγεται η Σβιτλάνα Χρίντσουκ, μέχρι τότε υφυπουργός του. Παράλληλα, στο υπουργείο Άμυνας, ο Ρουστέμ Ουμέροφ αποχωρεί για να αναλάβει την προεδρία του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας.

Στις 21 Ιουλίου, απομακρύνεται και ο Γιούρι Σέικ από τη θέση του πρώτου υφυπουργού Ενέργειας.

Αυτό που αρχικά φαινόταν ως μια «τεχνική» αναδιάρθρωση παρουσιάζεται σήμερα, υπό το φως των αποκαλύψεων, ως προσπάθεια μετακίνησης των υπόπτων σε νέες θέσεις ή απομάκρυνσης από τα φώτα της δημοσιότητας, σε μια κρίσιμη στιγμή για τη λειτουργία των ανεξάρτητων αρχών.

Οι κατηγορίες και το πλέγμα των μιζών των 100 εκατομμυρίων

Η επιχείρηση Midas αποκάλυψε ένα δίκτυο μιζών που διοχετευόταν μέσω συμβολαίων στους τομείς της ενέργειας, της άμυνας και των στρατηγικών βιομηχανιών.

Ο Ολεξίι Τσερνίσοφ κατηγορείται ότι έλαβε 1,2 εκατομμύρια δολάρια σε δωροδοκίες. Η NABU έχει ήδη ζητήσει την προφυλάκισή του, ενώ ο ίδιος παραμένει ένα από τα πιο προβεβλημένα πρόσωπα της υπόθεσης, λόγω και της προσωπικής εγγύτητας με τον Ζελένσκι.

Ο Χαλουστσένκο φέρεται να είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στην οργάνωση που εισέπραξε μίζες 100 εκατομμυρίων δολαρίων μέσω ενεργειακών συμφωνιών. Η Χρίντσουκ, που διαδέχθηκε τον Χαλουστσένκο στο υπουργείο Ενέργειας, φέρεται να λειτουργούσε ως το πρόσωπο μέσω του οποίου αυτός διατηρούσε επιρροή.

Στον τομέα της άμυνας, η υπόθεση Ουμέροφ χαρακτηρίζεται από μια γκρίζα ζώνη. Δεν κατηγορείται, αλλά έχει καταθέσει ως μάρτυρας. Η NABU τον κατέγραψε να συζητά συμβόλαιο με τον επιχειρηματία Τιμούρ Μίντιτς, πρώην συνέταιρο του Ζελένσκι, ο οποίος θεωρείται επικεφαλής της εγκληματικής οργάνωσης πίσω από το κύκλωμα δωροδοκιών.

Ο Γιούρι Σέικ, τέλος, κατηγορείται ότι «φούσκωσε» το κόστος συμβολαίου ασφάλισης στον πυρηνικό τομέα. Η δική του σύλληψη έγινε από την Εισαγγελία του Κιέβου και όχι από τις αντιδιαφθορά αρχές, γεγονός που δείχνει ότι παράλληλες έρευνες προχωρούν εκτός NABU–SAPO.

Η παρέμβαση του Γενικού Εισαγγελέα και η σύγκρουση με τις ανεξάρτητες αρχές

Το σκάνδαλο δεν περιορίζεται στις συναλλαγές των υπουργών. Αγγίζει την ίδια τη λειτουργία των θεσμών. Στις 21 Ιουλίου, ο Γενικός Εισαγγελέας Ρουσλάν Κραβτσένκο, πρόσωπο ιδιαίτερα κοντά στον Ζελένσκι, στέλνει αστυνομικούς και μυστικές υπηρεσίες στα γραφεία των NABU και SAPO. Οι δύο ανεξάρτητες αρχές εκείνη την περίοδο ερευνούσαν τον Τσερνίσοφ, αλλά και την Όλγα Στεφανίσινα, υπουργό Δικαιοσύνης και αντιπρόεδρο της κυβέρνησης, η οποία λίγο αργότερα αντικαθίσταται από τον Χαλουστσένκο.

Η κίνηση Κραβτσένκο εκλήφθηκε από αναλυτές ως σαφής απόπειρα παρέμβασης στο έργο των αντιδιαφθορά αρχών. Η χρονική σύμπτωση με τις μετακινήσεις των υπουργών έκανε πολλούς να μιλήσουν για οργανωμένη επιχείρηση συγκάλυψης.

Η απόπειρα υπονόμευσης του NABU και οι πρώτες μαζικές διαδηλώσεις από την αρχή του πολέμου

Στις 22 Ιουλίου, το ουκρανικό Κοινοβούλιο, με 263 ψήφους –185 από το κυβερνών κόμμα Υπηρέτης του Λαού– εγκρίνει νομοσχέδιο που θέτει το NABU και το SAPO υπό την άμεση εξουσία του Γενικού Εισαγγελέα. Με άλλα λόγια, τις μετατρέπει σε όργανα της εκτελεστικής εξουσίας, αφαιρώντας την ανεξαρτησία τους.

Η αντίδραση ήταν άμεση. Πρόκειται για την πρώτη φορά από την αρχή της ρωσικής εισβολής που χιλιάδες πολίτες κατεβαίνουν στους δρόμους του Κιέβου. Οι διαδηλώσεις χαρακτηρίστηκαν από μια πρωτόγνωρη ευθύτητα: οι διαδηλωτές κατήγγειλαν ανοιχτά τον πρόεδρο και την κυβέρνησή του για απόπειρα θεσμικής εκτροπής.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση παρενέβη απειλώντας να μπλοκάρει χρηματοδοτικά προγράμματα. Μόνο τότε ο Ζελένσκι αναγκάζεται να ζητήσει την απόσυρση του νομοσχεδίου, παρότι αρχικά το είχε στηρίξει.

Ο ρόλος του Ζελένσκι: ανάμεσα στην πολιτική ευθύνη και την πίεση του πολέμου

Η συζήτηση για την προσωπική ευθύνη του Βολοντίμιρ Ζελένσκι βρίσκεται πλέον στο κέντρο της δημόσιας σφαίρας. Οι επικριτές του υποστηρίζουν ότι ο Ιούλιος του 2024 αποκάλυψε ένα μοτίβο: όταν στελέχη του βρέθηκαν υπό έρευνα, ο ανασχηματισμός τους προσέφερε πολιτική «ομπρέλα». Ότι δηλαδή δεν στόχευε στην κάθαρση, αλλά στην απομάκρυνσή τους από τις αρμοδιότητες όπου εντοπίστηκαν παρατυπίες, μειώνοντας προσωρινά την πίεση.

Από την άλλη πλευρά, οι υποστηρικτές του προέδρου υποστηρίζουν ότι οι μετακινήσεις ήταν αναγκαίες σε μια περίοδο που η Ουκρανία βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση και χρειάζεται σταθερότητα και άμεσες αποφάσεις. Προσθέτουν ότι δεν υπάρχει έστω και μία απόδειξη ότι ο Ζελένσκι συμμετείχε ή γνώριζε για τις δωροδοκίες. Επίσης, ορισμένα πρόσωπα που βρέθηκαν στο κάδρο –όπως ο Ουμέροφ– δεν κατηγορούνται, αλλά απλώς κλήθηκαν να καταθέσουν.

Το ερώτημα όμως παραμένει: όταν πέντε κορυφαίοι αξιωματούχοι της κυβέρνησής του εμπλέκονται στο μεγαλύτερο σκάνδαλο διαφθοράς της χώρας, δεν μπορεί να μην υπάρχει πολιτική ευθύνη.

Η διάσταση των διεθνών σχέσεων και ο κίνδυνος για την ευρωπαϊκή πορεία της Ουκρανίας

Η ΕΕ έχει επανειλημμένα τονίσει ότι η πρόοδος στη μάχη κατά της διαφθοράς αποτελεί απαραίτητο όρο για την πορεία ένταξης της Ουκρανίας. Το σκάνδαλο Midas έρχεται σε μια κρίσιμη στιγμή: τη στιγμή που το Κίεβο προσπαθεί να αποδείξει ότι έχει θεσμική ωριμότητα, ότι πορεύεται προς μια κρατική δομή που ευθυγραμμίζεται με τις ευρωπαϊκές αξίες και ότι μπορεί να διαχειριστεί με διαφάνεια τα δισεκατομμύρια ευρώ της δυτικής βοήθειας.

Οι αποκαλύψεις θέτουν σε κίνδυνο αυτή την εικόνα. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις ανησυχούν ότι η διαφθορά μπορεί να υπονομεύσει κρίσιμους στρατιωτικούς και ενεργειακούς πόρους. Η παρέμβαση των Βρυξελλών στο νομοσχέδιο για το NABU και τη SAPO αποτελεί σαφή υπενθύμιση ότι οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις δεν είναι εσωτερικό ζήτημα της Ουκρανίας, αλλά διεθνής υποχρέωση.

Τι σημαίνει το σκάνδαλο για το εσωτερικό πολιτικό τοπίο

Ο πόλεμος είχε αδρανοποιήσει την κοινωνική αντιπολίτευση στην Ουκρανία. Η ενότητα απέναντι στον ρωσικό κίνδυνο έβαζε στην άκρη κάθε συζήτηση για κυβερνητικές αυθαιρεσίες. Το σκάνδαλο Midas όμως φαίνεται ότι επανενεργοποιεί την κοινωνία των πολιτών.

Οι διαδηλώσεις του Ιουλίου αποτελούν ένδειξη ότι η ουκρανική κοινωνία δεν είναι διατεθειμένη να ανεχθεί θεσμικές παρεμβάσεις που θυμίζουν τις σκοτεινές εποχές πριν την επανάσταση του «Μαϊντάν». Η κυβέρνηση βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα νέο είδος πίεσης: όχι από τα κόμματα, αλλά από την ίδια την κοινωνία, που απαιτεί ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και πραγματική λογοδοσία.

Οι δομές εξουσίας γύρω από το Προεδρικό Γραφείο και ο ρόλος του Αντρίι Γερμάκ

Σε κάθε μεγάλη πολιτική κρίση στην Ουκρανία, το βλέμμα στρέφεται πάντα στο Προεδρικό Γραφείο. Ο Αντρίι Γερμάκ, επικεφαλής του προεδρικού γραφείου και στενός συνεργάτης του Ζελένσκι, θεωρείται ένας από τους ισχυρότερους άνδρες της χώρας. Οι μετακινήσεις του Ιουλίου είχαν γίνει, σύμφωνα με πηγές, σε στενό συντονισμό με τον ίδιο.

Αυτό δημιουργεί το ερώτημα: έγινε πραγματική απόπειρα ελέγχου της κρίσης ή προσπάθεια αποσιώπησης της; Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Όμως η διαδοχή γεγονότων δείχνει ότι κάθε φορά που μια υπόθεση άγγιζε υψηλά κλιμάκια, οι αντιδιαφθορά αρχές πιέζονταν και οι εμπλεκόμενοι μετακινούνταν σε λιγότερο εκτεθειμένες θέσεις.

Το μέλλον της υπόθεσης και η επόμενη μέρα για την ουκρανική κυβέρνηση

Η επιχείρηση Midas παραμένει σε εξέλιξη. Κανείς δεν γνωρίζει αν οι πέντε εμπλεκόμενοι είναι η κορυφή ή μόνο η αρχή ενός μεγαλύτερου σχήματος. Το NABU και η SAPO έχουν προαναγγείλει νέες διώξεις, ενώ η ευρωπαϊκή βοήθεια έχει συνδεθεί πλέον ευθέως με την πρόοδο των ερευνών.

Το πολιτικό ζήτημα όμως είναι ακόμη μεγαλύτερο. Η κυβέρνηση Ζελένσκι βρίσκεται πλέον υπό μεγαλύτερη πίεση από κάθε άλλη στιγμή της θητείας της. Ο πόλεμος συνεχίζεται, οι προσδοκίες της διεθνούς κοινότητας παραμένουν υψηλές και η κοινωνία απαιτεί διαφάνεια. Το μεγάλο στοίχημα είναι αν το Κίεβο θα μπορέσει να αποδείξει ότι η αντιμετώπιση της διαφθοράς δεν θα γίνει θύμα των πιέσεων της συγκυρίας.

Η Ουκρανία βρίσκεται σε μια ιστορική καμπή. Το διακύβευμα δεν είναι απλώς η εξιχνίαση ενός σκανδάλου, αλλά η ίδια η αξιοπιστία ενός κράτους που επιδιώκει να ενταχθεί στην ευρωπαϊκή οικογένεια και να σταθεί στο ύψος των απαιτήσεων μιας κοινωνίας που έχει πληρώσει τεράστιο τίμημα για τη δημοκρατία. Το αν θα τα καταφέρει, θα εξαρτηθεί από την ανεξαρτησία των θεσμών της και την πολιτική βούληση να φτάσει η αλήθεια μέχρι το τέλος, όσο ψηλά κι αν βρίσκεται.