Παντελής Πουλιόπουλος: ‘Ενας ασυμβίβαστος διανοούμενος της Αριστεράς

6 Ιουνίου 1943. Ο Παντελής Πουλιόπουλος, μια από τις πιο σπουδαίες φυσιογνωμίες της ελληνικής Αριστεράς και ίσως ο σημαντικότερος νομικός και πολιτικός διανοούμενος του 20ού αιώνα στη χώρα μας, εκτελείται από ιταλικό στρατιωτικό απόσπασμα στο Νεζερό (Άγιος Στέφανος) Λάρισας.

Ογδόντα δύο χρόνια αργότερα, η μνήμη του όχι μόνο παραμένει ζωντανή, αλλά δικαιώνεται και τιμάται ουσιαστικά, ιδίως στη γενέτειρά του, τη Θήβα.

Η τοπική «Επιτροπή για τη Μνήμη του Παντελή Πουλιόπουλου», με πρωτοβουλία μελών της οικογένειάς του, πολιτικών οργανώσεων όπως η ΟΚΔΕ και το ΕΕΚ, ανένταχτων πολιτών αλλά και θεσμών της πόλης (όπως το Εργατικό Κέντρο, ο Δικηγορικός Σύλλογος, ο Δήμος Θηβαίων), οργάνωσε μια μεγάλη εκδήλωση μνήμης. Αποκαλυπτικό της ακτινοβολίας του Πουλιόπουλου: στην τελετή παρευρέθηκε ακόμη και το ΚΚΕ, ένα κόμμα με το οποίο υπήρξε ιστορικά σε ρήξη.

Μπροστά στο Εργατικό Κέντρο της Θήβας στέκεται σήμερα η προτομή του. Όχι ως μνημείο ενός παρελθόντος, αλλά ως άγρυπνη υπενθύμιση ενός δρόμου ριζοσπαστικού, ανιδιοτελούς και διανοητικά απαιτητικού, που άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα.

Ο άνθρωπος που αντιστάθηκε σε όλους – και πρώτα στον ίδιο του τον κόσμο

Γεννημένος στη Θήβα το 1900, ο Παντελής Πουλιόπουλος ήταν γόνος αστικής οικογένειας. Πολύ νωρίς, όμως, επέλεξε συνειδητά την πολιτική και κοινωνική ρήξη. Φοιτητής Νομικής και επιστρατευμένος στο Μικρασιατικό μέτωπο το 1919, ανέλαβε ρόλο-κλειδί στη συγκρότηση αντιπολεμικών πυρήνων μέσα στον στρατό. Εκεί γεννήθηκε και ο «Ερυθρός Φρουρός», μια παράνομη εφημερίδα-μανιφέστο, με σφοδρή αντικαπιταλιστική και αντιμιλιταριστική γραφή. Ήταν η πρώτη φορά που στην Ελλάδα ο εθνικισμός και ο μιλιταρισμός ετίθεντο τόσο μετωπικά στο στόχαστρο, ειδικά σε περίοδο πολέμου.

Μετά την επιστροφή του, πρωταγωνίστησε στην ίδρυση της Ένωσης Παλαιών Πολεμιστών, αναδεικνυόμενος πρόεδρός της το 1924, και εξέδωσε το έργο «Πόλεμος κατά του πολέμου».

Γ.Γ. του ΚΚΕ στα 24 – και εσωκομματικός αντίπαλος με αφορμή το Μακεδονικό

Την ίδια χρονιά, στο Γ’ Έκτακτο Συνέδριο του ΚΚΕ, ο Πουλιόπουλος εκλέγεται γενικός γραμματέας. Ήταν το πρώτο συνέδριο όπου το ΣΕΚΕ μετατρέπεται σε ΚΚΕ και υιοθετεί πλήρως τη μπολσεβίκικη οργανωτική και πολιτική γραμμή. Σε ηλικία μόλις 24 ετών, αναλαμβάνει να διαχειριστεί σύνθετες εσωκομματικές και διεθνείς ισορροπίες.

Κορυφαίο σημείο τριβής: η θέση υπέρ της αυτοδιάθεσης της Μακεδονίας και της Θράκης. Αν και η Γ’ Διεθνής θα αναθεωρήσει τη γραμμή της λίγο αργότερα, ο Πουλιόπουλος επιλέγει να παραμείνει πιστός στο αίτημα – όχι από δογματισμό, αλλά επειδή θεωρούσε ότι η υπαναχώρηση έναντι της εθνικής ιδεολογίας θα ήταν πολιτική οπισθοχώρηση.

Το τίμημα ήταν βαρύ: δίωξη, φυλάκιση, και τελικά εξορία στην Ανάφη από το καθεστώς Πάγκαλου. Ήταν η πρώτη του «γνωριμία» με τα δικαστήρια – όχι ως νομικός, αλλά ως κατηγορούμενος. Και εκεί, με αξιοθαύμαστο θάρρος, μετέτρεψε τη δίκη σε βήμα πολιτικής αντιπαράθεσης με το κράτος.

Η ρήξη με το ΚΚΕ – Η δημιουργία της Αριστερής Αντιπολίτευσης και η ΟΚΔΕ

Μετά την ανατροπή Πάγκαλου το 1926, επιστρέφει από την εξορία και συμμετέχει στη «Σύσκεψη Παραγόντων» του ΚΚΕ. Αν και επανεκλέγεται στη θέση του Γραμματέα, βρίσκεται σε βαθύ προβληματισμό. Τελικά, απέχει από τις διαδικασίες και αποσύρει την υποψηφιότητά του για τις εκλογές του 1926, προκαλώντας την προσωρινή διαγραφή του από την Κεντρική Επιτροπή.

Η επανένταξή του δεν κράτησε πολύ. Το 1927, η πορεία του θα τον φέρει στην ίδρυση της Αριστερής Αντιπολίτευσης, με σαφή τροτσκιστικό προσανατολισμό. Το 1934 συνιδρύει την ΟΚΔΕ (Οργάνωση Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδος), επιδιώκοντας τη σύνδεση με τη Δ’ Διεθνή.

Νομικός – διανοούμενος – αγωνιστής

Πέρα από την πολιτική του δράση, ο Πουλιόπουλος ήταν και εξαίρετος νομικός. Όχι απλώς επαγγελματίας του Δικαίου, αλλά ριζοσπαστικός διανοούμενος που έφερε τις αρχές της ταξικής ανάλυσης στις δικαστικές αίθουσες. Ήταν ένας από τους πρώτους που μίλησαν για τη «δικηγορία του κινήματος», πολύ πριν αυτό γίνει ευρύτερα γνωστό στην Ελλάδα. Δεν αντιμετώπισε ποτέ τη νομική ως σταδιοδρομία, αλλά ως εργαλείο πολιτικής χειραφέτησης.

Η εκτέλεση – και η αθάνατη αξιοπρέπεια

Στις 6 Ιουνίου 1943, ο Παντελής Πουλιόπουλος στήνεται μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Καθώς οι Ιταλοί στρατιώτες ετοιμάζονται να πυροβολήσουν, ζητά να μιλήσει. Και το κάνει — στα ιταλικά. Προσπαθεί να πείσει τους στρατιώτες ότι δεν έχουν τίποτα να χωρίσουν με τους Έλληνες, ότι ο κοινός εχθρός είναι ο φασισμός. Ότι «ο προλετάριος δεν έχει πατρίδα, έχει μόνο ταξική θέση».

Οι Ιταλοί τον εκτελούν – αλλά δεν τον νικούν.

Ένας αιώνας μετά: Η παρακαταθήκη Πουλιόπουλου είναι ακόμα εδώ

Ο Παντελής Πουλιόπουλος δεν είναι μόνο ένα όνομα στην ιστορία του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος. Είναι πρότυπο ηθικής συνέπειας, πολιτικής σκέψης και αδιάλλακτης στράτευσης σε αρχές. Τιμή και μνήμη του, λοιπόν, δεν σημαίνει απλώς μια τελετή ή μια εκδήλωση. Σημαίνει να στεκόμαστε αντάξιοι του παραδείγματός του.