Νίκος Πουλαντζάς: Ο διανοούμενος που χάραξε νέα όρια στη μαρξιστική θεωρία

Ήταν 3 Οκτωβρίου 1979 όταν ο Νίκος Πουλαντζάς έβαλε τέλος στη ζωή του, σε ηλικία μόλις 43 ετών. Ο θάνατός του συγκλόνισε τον κόσμο της ευρωπαϊκής διανόησης, αλλά και την ελληνική αριστερά που έχασε έναν από τους πιο γόνιμους θεωρητικούς της.

Ο Πουλαντζάς υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους μαρξιστές κοινωνιολόγους της μεταπολεμικής περιόδου, ένας στοχαστής που προσπάθησε να ανανεώσει τη μαρξιστική θεωρία του κράτους, συνδέοντας την ακαδημαϊκή έρευνα με τον πολιτικό αγώνα και την ίδια τη ζωή.

Από την Αθήνα στο Παρίσι

Γεννημένος στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του 1936, ο Νίκος Πουλαντζάς σπούδασε νομικά και κοινωνικές επιστήμες στην Ελλάδα, στη Χαϊδελβέργη και στο Παρίσι, όπου εγκαταστάθηκε το 1961. Η γαλλική πρωτεύουσα ήταν για εκείνον το περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε, δικτυώθηκε με διανοούμενους και εξελίχθηκε σε καθηγητή Κοινωνιολογίας στο 8ο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, καθώς και διευθυντή σπουδών στην École Pratique des Hautes Études. Εκεί διαμόρφωσε τη δική του ξεχωριστή συμβολή στη μαρξιστική θεωρία, επηρεάζοντας όχι μόνο τη γαλλική ακαδημαϊκή σκηνή αλλά και τον παγκόσμιο διάλογο για το κράτος και την εξουσία.

Ο μαρξιστής θεωρητικός του κράτους

Η θεωρητική παρακαταθήκη του Πουλαντζά είναι άρρηκτα δεμένη με την ανάλυση του κράτους. Στα έργα του, όπως Η πολιτική εξουσία και οι κοινωνικές τάξεις και Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός, ανέδειξε την πολυπλοκότητα των ταξικών σχέσεων και την αυτονομία του κράτους ως ιδιαίτερης δομής εξουσίας. Μελέτησε τον φασισμό και τις δικτατορίες ως μορφές «κράτους έκτακτης ανάγκης», δείχνοντας πώς η αστική εξουσία προσαρμόζεται σε περιόδους κρίσης. Ο κοινωνιολόγος Μπομπ Τζέσοπ τον χαρακτήρισε «τον σημαντικότερο μαρξιστή θεωρητικό του κράτους της μεταπολεμικής περιόδου», ενώ η σκέψη του γνώρισε ιδιαίτερη απήχηση στη Λατινική Αμερική, όπου οι προβληματισμοί γύρω από το κράτος και τη στρατηγική της αριστεράς είχαν έντονη επικαιρότητα.

Θεωρία και πολιτική πράξη

Ο Πουλαντζάς δεν ήταν απλώς ένας ακαδημαϊκός στοχαστής. Εντάχθηκε στο ΚΚΕ και στη συνέχεια, μετά το 1968, στο ΚΚΕ εσωτερικού. Έζησε με πάθος τον αντιδικτατορικό αγώνα, συμμετέχοντας σε επιτροπές και κινήσεις της εξόριστης ελληνικής διανόησης. Το 1977 υπήρξε υποψήφιος βουλευτής επικρατείας της Συμμαχίας, μιας απόπειρας συσπείρωσης της ανανεωτικής αριστεράς. Η δράση του αποτύπωνε την πίστη του ότι η θεωρία χωρίς πράξη μένει κενή, ενώ η πράξη χωρίς θεωρητικό στοχασμό γίνεται τυφλή. Αυτή η διπλή του ιδιότητα, ως διανοούμενου και πολιτικού αγωνιστή, ενέπνευσε πολλούς.

Ο «Πολίτης» και η ανανεωτική αριστερά

Στη μεταπολιτευτική Ελλάδα ο Πουλαντζάς συνδέθηκε στενά με τα περιοδικά που αποτέλεσαν το εργαστήρι της ανανεωτικής αριστεράς. Ο «Πολίτης», με τον οποίο συνεργάστηκε, ήταν ένα από τα πιο σημαντικά έντυπα της δεκαετίας του 1970. Ιδρύθηκε από τον Άγγελο Ελεφάντη και υπήρξε χώρος συνάντησης διανοουμένων που αναζητούσαν μια νέα αριστερή ταυτότητα, απαλλαγμένη από δογματισμούς αλλά με σαφή μαρξιστικό προσανατολισμό. Μέσα από τις σελίδες του «Πολίτη», οι ιδέες του Πουλαντζά συζητήθηκαν, αμφισβητήθηκαν και διαδόθηκαν σε μια γενιά που αναζητούσε διεξόδους μετά τη χούντα.

Η συμβολή του περιοδικού δεν περιοριζόταν στη φιλοξενία άρθρων· αποτελούσε χώρο ανοιχτού διαλόγου για την αριστερά, εκεί όπου η θεωρία του Πουλαντζά περί δημοκρατικού σοσιαλισμού βρήκε ακροατήριο. Παράλληλα, συνεργάστηκε με εφημερίδες όπως «ΤΟ ΒΗΜΑ», «ΤΑ ΝΕΑ» και «Αυγή», αλλά και με το περιοδικό «Αντί», αποδεικνύοντας τη βούλησή του να επικοινωνήσει με ένα όσο το δυνατόν ευρύτερο κοινό.

Ένας Έλληνας στο κέντρο της ευρωπαϊκής διανόησης

Ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος είχε σημειώσει πως το έργο του Πουλαντζά τον έφερε «στο κέντρο της γαλλικής προοδευτικής διανόησης». Η σχέση του με διανοούμενους όπως ο Λουί Αλτουσέρ, αλλά και με πολιτικούς χώρους της ευρωπαϊκής αριστεράς, τον κατέστησαν έναν πραγματικά διεθνή Έλληνα στοχαστή. Παράλληλα όμως, δεν έπαψε ποτέ να στραφεί στα ελληνικά προβλήματα, να συζητά με τους Έλληνες πνευματικούς εργάτες στο Παρίσι, να συμβάλλει στον αντιδικτατορικό αγώνα και να στηρίζει τον θεωρητικό εξοπλισμό της ελληνικής αριστεράς μετά το 1974.

Το βαρύ φορτίο του τέλους

Παρά την αναγνώριση, ο Πουλαντζάς κουβαλούσε ένα βαρύ υπαρξιακό φορτίο. Όπως έγραψε ο Πάνος Λουκάκος, η «εναγώνια προσπάθεια επικοινωνίας με ένα ευρύτερο κοινό» συχνά δεν συναντούσε την ανταπόκριση που ο ίδιος επιθυμούσε. Την ίδια στιγμή, η διάψευση των ελπίδων για τον ευρωκομμουνισμό στην Ελλάδα, μετά τις εκλογές του 1977, τον απογοήτευσε βαθιά. Σε μια στιγμή που η σκέψη του χρειαζόταν αναθεωρήσεις, επέλεξε να φύγει, αφήνοντας ανολοκλήρωτο το έργο του και ένα δυσαναπλήρωτο κενό στην ανανεωτική αριστερά.

Ο άνθρωπος πίσω από τον στοχαστή

Για όσους τον γνώρισαν, η προσωπικότητά του ήταν εξίσου σημαντική με το έργο του. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, είκοσι χρόνια μετά τον θάνατό του, θυμήθηκε τον φίλο του ως «μια αστείρευτη πηγή βροντερού γέλιου και διεισδυτικού σαρκασμού». Ο αυστηρός θεωρητικός μεταμορφωνόταν σε μια χαρισματική παρουσία, γεμάτη ειρωνεία αλλά και καλοσύνη. Αυτή η αντίφαση, ανάμεσα στη βαριά θεωρητική σκέψη και στη ζωντανή, ανθρώπινη παρουσία, εξηγεί ίσως και την ιδιαίτερη γοητεία που άσκησε σε όσους τον συνάντησαν.

Μια παρακαταθήκη που αντέχει

Σήμερα, 46 χρόνια μετά τον θάνατό του, το έργο του Νίκου Πουλαντζά εξακολουθεί να εμπνέει. Οι αναλύσεις του για το κράτος, τις κοινωνικές τάξεις και τη σοσιαλιστική στρατηγική παραμένουν σημείο αναφοράς στα πανεπιστήμια όλου του κόσμου. Στην Ελλάδα, το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς διατηρεί ζωντανή τη μνήμη και τη θεωρητική του παρακαταθήκη, συνεχίζοντας τον διάλογο για την ανανεωτική αριστερά στον 21ο αιώνα.

Ο Πουλαντζάς ήταν ένας Έλληνας διανοούμενος με παγκόσμια ακτινοβολία, που προσπάθησε να ενώσει τη θεωρία με την πράξη, την ακαδημαϊκή έδρα με τον πολιτικό αγώνα, τη γαλλική διανόηση με τα ελληνικά προβλήματα. Η πρόωρη απώλειά του άφησε πίσω ένα κενό, αλλά και μια παρακαταθήκη που συνεχίζει να εμπνέει όσους αναζητούν έναν δημοκρατικό και χειραφετητικό δρόμο για την αριστερά.