Όθων Λίμαν φον Σάντερς: Ο στρατηγός της Καλλίπολης και ο αρχιτέκτονας της εθνοκάθαρσης

Στην Ιστορία έμεινε ως ο Γερμανός στρατηγός που έσωσε την Κωνσταντινούπολη από την απόβαση της Αντάντ στην Καλλίπολη. Όμως ο Όθων Λίμαν φον Σάντερς υπήρξε κάτι πολύ περισσότερο – ο εμπνευστής μιας πολιτικής που, με τον μανδύα του εκσυγχρονισμού, γέννησε τα τάγματα εργασίας και άνοιξε τον δρόμο για την εθνοκάθαρση των χριστιανικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Στις αρχές του 20ού αιώνα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία αναζητούσε εναγωνίως τρόπους επιβίωσης. Οι ήττες και η παρακμή είχαν κάνει εμφανή την ανάγκη για έναν «εκσυγχρονισμό» του στρατού. Στο κάλεσμά της έσπευσαν πολλοί Γερμανοί αξιωματικοί, όμως κανείς δεν αποδείχτηκε πιο επιδραστικός από τον Όθωνα Λίμαν φον Σάντερς. Μιλάμε για έναν άνθρωπο με «όραμα», που βρήκε κοινό έδαφος με τους Νεότουρκους και άρχισε να κινεί τα νήματα στην καρδιά της Αυτοκρατορίας. Ένα όραμα, ωστόσο, που δεν στόχευε στη συνύπαρξη, αλλά στην επιβολή της απόλυτης βίας.

«Το πρόβλημα είναι οι πολλοί λαοί»

Στις συσκέψεις των Γερμανών στρατηγών με τους Οθωμανούς επιτελείς, πάντα αναδυόταν το ίδιο ερώτημα: τι θα γινόταν με τους πολλούς και διαφορετικούς λαούς της Αυτοκρατορίας – Έλληνες, Αρμένιους, Ασσυρίους, Συροχαλδαίους – που ζητούσαν αυτονομία και διεκδικούσαν δικαιώματα; Η απάντηση του Λίμαν φον Σάντερς ήταν κυνική και σαφής: «Αν δεν γίνετε ενιαίο κράτος, θα έχετε μια ζωή σκοτούρες. Βγάλτε τους από τη μέση».

Με αυτή τη φράση, ο Γερμανός στρατηγός άνοιξε τον δρόμο για ένα σχέδιο εθνοκάθαρσης. Οι Νεότουρκοι, που σύμφωνα με τις μαρτυρίες εξοργίστηκαν που δεν είχαν σκεφτεί πρώτοι την «λύση», έβαλαν το σχέδιο σε εφαρμογή.

Τα τάγματα εργασίας – εξορία θανάτου

Έτσι γεννήθηκαν τα περιβόητα Αμελέ Ταμπουρού, τα «Τάγματα Εργασίας». Υποτίθεται πως ήταν ένας «σύγχρονος» θεσμός, μια λύση για όσους δεν υπηρετούσαν στον οθωμανικό στρατό επειδή δεν ήταν Τούρκοι. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για μια εξορία θανάτου.

Οι Έλληνες, οι Αρμένιοι, οι Ασσύριοι και άλλες κοινότητες ξεριζώνονταν από τα σπίτια τους. Τα παιδιά τους στέλνονταν σε πορείες στα βάθη της Ανατολίας, για να δουλέψουν είτε σε κρατικά έργα είτε για Τούρκους προύχοντες και στρατιωτικές ανάγκες. Ελάχιστοι επέστρεφαν: όσοι γλίτωναν, γύριζαν φυματικοί ή μισοπεθαμένοι· οι περισσότεροι δεν γύριζαν ποτέ.

Λεηλασία και ξερίζωμα

Το σχέδιο είχε διπλό αποτέλεσμα. Από τη μία, οι Οθωμανοί απαλλάσσονταν από τους «απείθαρχους» αλλοεθνείς. Από την άλλη, οι περιουσίες τους – σπίτια, χωράφια, καταστήματα – περνούσαν στα χέρια μουσουλμάνων ή του ίδιου του κράτους. Η διαδικασία αυτή αποτέλεσε τον πρόλογο για τις μεγάλες γενοκτονίες που ακολούθησαν: των Αρμενίων, των Ποντίων και των Ασσυρίων.

Από την Πρωσία στην Κωνσταντινούπολη

Ο Όθων Λίμαν φον Σάντερς γεννήθηκε το 1855 στο Γκράιφσβαλντ της Πομερανίας και ανδρώθηκε στον πρωσικό στρατό, σταδιακά ανεβαίνοντας στην ιεραρχία μέχρι τον βαθμό του στρατηγού. Το 1913, σε μια περίοδο που η Οθωμανική Αυτοκρατορία σπαρασσόταν από ήττες και παρακμή, ο Κάιζερ τον έστειλε στην Κωνσταντινούπολη επικεφαλής γερμανικής αποστολής για την αναδιοργάνωση του οθωμανικού στρατού. Η παρουσία του στα Στενά προκάλεσε διεθνή τριγμούς – η Ρωσία είδε την κίνηση ως απειλή για τα συμφέροντά της στην περιοχή, ενώ η ίδια η Υψηλή Πύλη στηρίχθηκε σε αυτόν για να επιβιώσει στρατιωτικά.

Ο «αρχιτέκτονας» της Καλλίπολης

Η ώρα της μεγάλης δοκιμασίας ήρθε με την απόβαση της Αντάντ στην Καλλίπολη το 1915. Ο Λίμαν φον Σάντερς ανέλαβε τη διοίκηση της 5ης Στρατιάς και, σε συνεργασία με ανερχόμενους Οθωμανούς αξιωματικούς όπως ο Μουσταφά Κεμάλ, οργάνωσε μια άμυνα που έμεινε στην ιστορία. Η αποτυχία των Βρετανών, των Γάλλων και των στρατευμάτων ANZAC να καταλάβουν τα Στενά έδωσε ανάσα ζωής στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και θεωρείται μία από τις μεγαλύτερες ήττες της Αντάντ. Ο ίδιος ο Λίμαν καταγράφηκε ως «σωτήρας της Κωνσταντινούπολης».

Από τον θρίαμβο στην ήττα

Ωστόσο, η πορεία του δεν ήταν γραμμική. Το 1918, τοποθετήθηκε επικεφαλής του μετώπου στην Παλαιστίνη, όπου κλήθηκε να αντιμετωπίσει τις βρετανικές δυνάμεις του στρατηγού Έντμουντ Άλενμπι. Εκεί, η τύχη του γύρισε: κακοσυντονισμένα επιτελεία, εξαντλημένα στρατεύματα και η υπεροχή της Αντάντ οδήγησαν σε συντριπτική ήττα. Η κατάρρευση του μετώπου της Παλαιστίνης άνοιξε τον δρόμο για τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Μετά τον πόλεμο

Μετά την ανακωχή, οι Σύμμαχοι τον συνέλαβαν και τον κράτησαν στη Μάλτα, χωρίς όμως να τον παραπέμψουν σε δίκη. Επέστρεψε στη Γερμανία, όπου έγραψε τα απομνημονεύματά του με τίτλο «Πέντε χρόνια στην Τουρκία», μια από τις πιο χρήσιμες μαρτυρίες για την τελευταία πράξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πέθανε στις 22 Αυγούστου 1929 στο Μόναχο.

Η διπλή του κληρονομιά

Ο Λίμαν φον Σάντερς παραμένει μια αντιφατική φιγούρα. Για τους Τούρκους της εποχής θεωρήθηκε σωτήρας και οργανωτής της μεγάλης άμυνας. Για τους Συμμάχους, ήταν ο άνθρωπος που στέρησε από την Αντάντ μια καθοριστική νίκη στα Στενά. Στη γερμανική ιστοριογραφία αναγνωρίζεται ως ικανός, αλλά όχι αλάνθαστος στρατηγός, που σφράγισε την τύχη μιας αυτοκρατορίας η οποία βρισκόταν στο χείλος της διάλυσης.

Ο ίδιος έζησε το παράδοξο: να μείνει στην Ιστορία τόσο ως ο αρχιτέκτονας μιας θρυλικής άμυνας, όσο και ως μάρτυρας μιας απόλυτης κατάρρευσης.

Η διπλή κληρονομιά

Ο Λίμαν φον Σάντερς καταγράφεται συχνά ως ο στρατηγός που οργάνωσε τη θρυλική άμυνα της Καλλίπολης. Αλλά η άλλη του κληρονομιά είναι σκοτεινότερη: με την ιδέα των ταγμάτων εργασίας, συνέβαλε στον σχεδιασμό μιας πολιτικής εθνοκάθαρσης που σφράγισε την τύχη εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων.

Έτσι, η Ιστορία τον θυμάται όχι μόνο ως τον «σωτήρα» της Οθωμανικής πρωτεύουσας, αλλά και ως τον άνθρωπο που ενέπνευσε ένα από τα πιο απάνθρωπα σχέδια εξόντωσης πληθυσμών στις αρχές του 20ού αιώνα.