Newsroom Πώς οι ιδέες του Καρλ Μαρξ φωτίζουν τα αδιέξοδα της νεολαίας απέναντι στον σύγχρονο καπιταλισμό και την τεχνολογία
Του Γιάνη Βαρουφάκη*
Μια νεαρή γυναίκα που συνάντησα πρόσφατα παρατήρησε ότι δεν είναι τόσο η ύπαρξη του καθαρού κακού που την εξοργίζει, όσο το γεγονός ότι άτομα ή θεσμοί με τη δυνατότητα να πράξουν το καλό καταλήγουν τελικά να βλάπτουν την ανθρωπότητα. Η σκέψη της με οδήγησε στον Καρλ Μαρξ, του οποίου η διαμάχη με τον καπιταλισμό βασιζόταν ακριβώς σε αυτό: όχι τόσο στην εκμετάλλευση, αλλά στο γεγονός ότι παρά τη δυναμική του, ο καπιταλισμός μάς αποξενώνει και μας απανθρωπίζει.
Τα προηγούμενα κοινωνικά συστήματα μπορεί να ήταν πιο καταπιεστικά ή εκμεταλλευτικά από τον καπιταλισμό. Ωστόσο, μόνο στον καπιταλισμό οι άνθρωποι έχουν αποξενωθεί πλήρως από τα προϊόντα και το περιβάλλον τους, έχουν αποκοπεί από την εργασία τους και έχουν στερηθεί ακόμα και το ελάχιστο έλεγχο σε ό,τι σκέφτονται και πράττουν. Ο σύγχρονος καπιταλισμός, ειδικά μετά τη μετάβασή του στη φάση της τεχνοφεουδαρχίας, μας μετατρέπει όλους σε απομονωμένες μονάδες, με την ποιότητα ζωής μας να είναι αντιστρόφως ανάλογη της αφθονίας των νέων τεχνολογικών επιτευγμάτων.
Η αποξένωση της νεολαίας και η απάντηση του Μαρξ
Αυτήν την εβδομάδα, μαζί με άλλους πολιτικούς, συγγραφείς και στοχαστές, θα μιλήσω στο φεστιβάλ Marxism 2025 στο Λονδίνο. Ένα από τα θέματα που με απασχολούν είναι το πώς οι νέοι σήμερα βιώνουν έντονα αυτή την αποξένωση που περιέγραψε ο Μαρξ. Ωστόσο, η αντίδραση εναντίον των μεταναστών και της πολιτικής ταυτότητας – χωρίς να παραβλέπουμε τη διαστρέβλωση της φωνής τους από τους αλγόριθμους – τους ακινητοποιεί. Εδώ ο Μαρξ επανέρχεται με συμβουλές για το πώς να ξεπεραστεί αυτή η παράλυση – συμβουλές που παραμένουν θαμμένες στον χρόνο.
Ας εξετάσουμε το επιχείρημα ότι οι μειονότητες στη Δύση πρέπει να αφομοιωθούν για να μη μετατραπούμε σε μια κοινωνία ξένων. Όταν ο Μαρξ ήταν 25 ετών, διάβασε ένα βιβλίο του Όττο Μπάουερ, τον οποίο εκτιμούσε, όπου υποστηριζόταν ότι για να αποκτήσουν οι Γερμανοί Εβραίοι πολιτικά δικαιώματα, πρέπει να απαρνηθούν τον Ιουδαϊσμό.
Ο Μαρξ αντέδρασε έντονα. Παρόλο που ο ίδιος δεν είχε ιδιαίτερη σχέση με τη θρησκεία, η παθιασμένη του κριτική ενάντια στο επιχείρημα του Μπάουερ ξεχωρίζει: «Δίνει άραγε η πολιτική χειραφέτηση το δικαίωμα να απαιτείται από τον Εβραίο η κατάργηση του Ιουδαϊσμού και από τον άνθρωπο η κατάργηση της θρησκείας; … Όπως το κράτος ευαγγελίζεται όταν υιοθετεί χριστιανική στάση απέναντι στους Εβραίους, έτσι και ο Εβραίος ενεργεί πολιτικά όταν, αν και Εβραίος, απαιτεί πολιτικά δικαιώματα.»
Το μάθημα που μας δίνει εδώ ο Μαρξ είναι πώς να συνδυάζουμε τη δέσμευση στην ελευθερία θρησκείας για όλους – Εβραίους, Μουσουλμάνους, Χριστιανούς – με την πλήρη απόρριψη της αυταπάτης ότι σε μια ταξική κοινωνία το κράτος μπορεί να εκπροσωπεί το γενικό συμφέρον. Ναι, τα άτομα κάθε πίστης πρέπει να χειραφετηθούν άμεσα. Ναι, γυναίκες, μαύροι και LGBTQ+ άτομα πρέπει να αποκτήσουν ίσα δικαιώματα πολύ πριν εμφανιστεί κάποια σοσιαλιστική επανάσταση. Αλλά η ελευθερία απαιτεί πολύ περισσότερα.
Μετανάστες εργάτες και συνδικάτα: Η θέση του Μαρξ
Σχετικά με το ζήτημα των μεταναστών εργατών που υποτίθεται πως πιέζουν προς τα κάτω τους μισθούς των ντόπιων – ένα δύσκολο θέμα για τους σημερινούς νέους – μια επιστολή του Μαρξ το 1870 προς δύο συνεργάτες του στη Νέα Υόρκη προσφέρει πολύτιμες απαντήσεις όχι μόνο απέναντι σε λαϊκιστές όπως ο Νάιτζελ Φαράζ αλλά και σε αριστερούς που υιοθετούν αντι-μεταναστευτική ρητορική.
Στην επιστολή αυτή, ο Μαρξ αναγνωρίζει πλήρως ότι Αμερικανοί και Άγγλοι εργοδότες εκμεταλλεύονταν σκόπιμα φθηνά εργατικά χέρια Ιρλανδών μεταναστών για να διχάσουν τους εργαζόμενους και να αποδυναμώσουν την αλληλεγγύη. Για τον Μαρξ όμως ήταν αυτοκαταστροφικό τα συνδικάτα να στρέφονται κατά των μεταναστών και να υιοθετούν αντι-μεταναστευτικές αφηγήσεις. Η λύση δεν ήταν ποτέ η απομάκρυνση των μεταναστών εργατών αλλά η οργάνωσή τους. Αν το πρόβλημα είναι η αδυναμία των συνδικάτων ή η δημοσιονομική λιτότητα, τότε ποτέ δεν μπορεί να αποτελεί λύση η επίρριψη ευθυνών στους μετανάστες.
Μιλώντας για τα συνδικάτα, ο Μαρξ έχει ακόμη μια σημαντική συμβουλή: είναι κρίσιμο να αυξηθούν οι μισθοί για τη μείωση της εκμετάλλευσης των εργαζομένων. Ωστόσο, δεν πρέπει να πέσουμε στην παγίδα της «δίκαιης αμοιβής». Ο μόνος τρόπος για ένα πραγματικά δίκαιο εργασιακό περιβάλλον είναι η υπέρβαση ενός παράλογου συστήματος όπου διαχωρίζονται αυστηρά αυτοί που εργάζονται χωρίς να κατέχουν μέσα παραγωγής από τη μικρή μειοψηφία που κατέχει χωρίς να εργάζεται.
Όπως τόνισε ο ίδιος: «Τα συνδικάτα λειτουργούν καλά ως κέντρα αντίστασης στις πιέσεις του κεφαλαίου. [Όμως] αποτυγχάνουν γενικά επειδή περιορίζονται σε έναν ανταρτοπόλεμο ενάντια στα αποτελέσματα του υπάρχοντος συστήματος αντί να προσπαθούν επίσης να το αλλάξουν.»
Το όραμα για μια νέα εταιρική δομή
Σε τι θα μπορούσε λοιπόν να αλλάξει αυτό το σύστημα; Σε μια νέα εταιρική δομή βασισμένη στην αρχή «ένας εργαζόμενος – μία μετοχή – μία ψήφος». Ένα τέτοιο όραμα μπορεί πραγματικά να εμπνεύσει τους νέους που επιθυμούν ελευθερία τόσο από τον κρατισμό όσο και από τις εταιρείες όπου οι αποφάσεις καθορίζονται από τα συμφέροντα ιδιωτικών επενδυτικών κεφαλαίων ή απρόσωπων ιδιοκτητών.
Η τεχνοφεουδαρχία και η συλλογική ιδιοκτησία της γνώσης
Η επικαιρότητα των ιδεών του Μαρξ γίνεται ακόμη πιο εμφανής όταν προσπαθούμε να κατανοήσουμε τον τεχνοφεουδαρχικό κόσμο που έχουν δημιουργήσει οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες μαζί με τα μεγάλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και τα κράτη μας. Για να καταλάβουμε γιατί πρόκειται για τεχνοφεουδαρχία – κάτι χειρότερο ακόμη και από τον καπιταλισμό της επιτήρησης – πρέπει να σκεφτούμε όπως θα σκεφτόταν ο Μαρξ για τα smartphones ή τα tablets μας: ως μετάλλαξη του κεφαλαίου ή ως «cloud capital» που τροποποιεί άμεσα τη συμπεριφορά μας.
Τα εντυπωσιακά επιστημονικά άλματα, τα φαντασμαγορικά νευρωνικά δίκτυα και οι αδιανόητες εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης δημιούργησαν έναν κόσμο όπου ενώ οι ιδιωτικοποιήσεις αφαιρούν κάθε φυσικό πλούτο γύρω μας, το cloud capital ασχολείται πλέον με την «ιδιωτικοποίηση» των ίδιων μας των εγκεφάλων.
Μόνο μέσα από το πρίσμα του Μαρξ μπορούμε πραγματικά να καταλάβουμε: για να είμαστε κυρίαρχοι των μυαλών μας ως άτομα, πρέπει συλλογικά να κατέχουμε αυτό το cloud capital.
Γιάνης Βαρουφάκης, επικεφαλής του MeRA25, πρώην υπουργός Οικονομικών και συγγραφέας του βιβλίου Technofeudalism: What Killed Capitalism.
Αναδημοσίευση από τον Guardian.