NewsEdit Πριν 57 χρόνια, ξημερώματα της 21ης Απριλίου 1967, στρατιωτικά άρματα άρχισαν να καταλαμβάνουν στρατηγικά σημεία στην Αθήνα, προαναγγέλλοντας την επιβολή ενός από τα πιο σκοτεινά πολιτικά καθεστώτα στη νεότερη ελληνική Ιστορία: τη στρατιωτική δικτατορία των Συνταγματαρχών.
«Εξερράγη στρατιωτικόν κίνημα – Συνελήφθησαν πολιτικοί άνδρες», είναι ο τίτλος που έδινε η «Καθημερινή» σε ένα μικρό μεσόστηλο, το οποίο δημοσιεύτηκε στο φύλλο της 21ης Απριλίου 1967. «Την 2.30 πρωινήν δύναμις τεθωρακισμένων κατέλαβεν το κέντρον των Αθηνών. Υπό τα έκπληκτα βλέμματα των ολίγων Αθηναίων, που εκυκλοφόρουν, την προκεχωρημένην αυτήν ώραν, τεθωρακισμένα απέκλεισαν τα Παλαιά Ανάκτορα, ενώ στρατιωτικαί δυνάμεις κατελάμβανον τον ΟΤΕ, τους ραδιοφωνικούς θαλάμους του ΕΙΡ, εις το Ζάππειον και τα υπουργεία», συνέχιζε. Ταυτόχρονα, η εκδότρια της «Καθημερινής», Ελένη Γ. Βλάχου, βρισκόταν στο γραφείο της –στα τότε κεντρικά της εφημερίδας στην οδό Σωκράτους– και από το παράθυρό της έβλεπε τα άρματα στους δρόμους της Αθήνας.
Η Χούντα, όπως επικράτησε να λέγεται, επιβλήθηκε με πραξικόπημα από μία ομάδα κατώτερων αξιωματικών υπό την ηγεσία του Γεωργίου Παπαδόπουλου, του Στυλιανού Παττακού και του Νικολάου Μακαρέζου, που εκμεταλλεύτηκαν την πολιτική αστάθεια και τον φόβο για υποτιθέμενη “κομμουνιστική απειλή” την παραμονή εκλογών που δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ.
Το πολιτικό υπόβαθρο της εκτροπής
Η Ελλάδα, τη δεκαετία του ’60, βρισκόταν σε ένα κλίμα βαθιάς κοινωνικής πόλωσης, με τις μνήμες του Εμφυλίου ακόμα νωπές. Η κυβέρνηση του Κέντρου είχε ανατραπεί από τον βασιλιά Κωνσταντίνο το 1965, στην κρίση που έμεινε γνωστή ως “Αποστασία”, και η χώρα βυθίστηκε σε παρατεταμένη πολιτική αστάθεια, με αλλεπάλληλες κυβερνητικές κρίσεις και την κοινωνία διχασμένη.
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον φόβου και αβεβαιότητας, η ομάδα των Συνταγματαρχών πρόλαβε ακόμα και τον στρατηγό Γρίβα και άλλους ανώτερους αξιωματικούς, οι οποίοι σχεδίαζαν το δικό τους πραξικόπημα. Οι Συνταγματάρχες κίνησαν πρώτοι τα άρματα, σε μια “χειρουργικά” εκτελεσμένη επιχείρηση, αιφνιδιάζοντας πολιτικούς, στρατιωτικούς αλλά και τον ίδιο τον Βασιλιά.
Η «Επανάσταση» και το καθεστώς της καταστολής
Η Χούντα, αμέσως μετά την επικράτησή της, επέβαλε στρατιωτικό νόμο, κατάργησε το Σύνταγμα, διέλυσε τα πολιτικά κόμματα και εξαπέλυσε εκστρατεία διώξεων, συλλήψεων και εξοριών σε βάρος αντιφρονούντων, δημοσιογράφων, πανεπιστημιακών, πολιτικών και απλών πολιτών.
Στις φυλακές και στα ξερονήσια, όπως η Γυάρος και η Λέρος, χιλιάδες άνθρωποι βασανίστηκαν, ενώ η λογοκρισία επέβαλε ένα αυστηρό φίλτρο σε όλες τις εκφάνσεις του δημόσιου λόγου και της τέχνης.
Το καθεστώς προσπάθησε να ντύσει τη δικτατορία με έναν μανδύα “σωτηρίας” του έθνους, επενδύοντας σε αντικομμουνιστική ρητορεία, υποσχόμενο “επαναστατική ανανέωση” και πολιτική σταθερότητα, την ίδια στιγμή που καταπατούσε συστηματικά τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα.
Ο Ψυχρός Πόλεμος και η «σταθερότητα» στη Μεσόγειο
Η Ελλάδα του 1967 αποτελούσε κρίσιμο γεωπολιτικό κρίκο στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου. Μέλος του ΝΑΤΟ από το 1952, συνορεύοντας με χώρες του ανατολικού μπλοκ και στρατηγικός σύμμαχος των ΗΠΑ, η ελληνική πολιτική σκηνή ήταν αντικείμενο στενής παρακολούθησης από την Ουάσινγκτον, ειδικά μετά την άνοδο της Ένωσης Κέντρου υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου και τη ραγδαία ενίσχυση της Αριστεράς στις εκλογικές αναμετρήσεις.
Το ενδεχόμενο πολιτικής αποσταθεροποίησης ή και αριστερής πολιτικής κυριαρχίας στην Ελλάδα εθεωρείτο «απαράδεκτο» από τα κέντρα εξουσίας των ΗΠΑ, ιδιαίτερα από τη CIA και το Πεντάγωνο, που επιθυμούσαν μια πειθαρχημένη συμμαχική κυβέρνηση στην Αθήνα, πρόθυμη να εξυπηρετήσει τα νατοϊκά συμφέροντα στην Ανατολική Μεσόγειο.
Ο ρόλος της CIA και των Αμερικανών στρατιωτικών
Παρότι δεν έχει αποδειχθεί άμεση συμμετοχή των Αμερικανών στη διοργάνωση του πραξικοπήματος, σωρεία εγγράφων και μαρτυριών δείχνουν τουλάχιστον ανοχή, αν όχι γνώση, πριν από την 21η Απριλίου. Ο τότε Αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα, Φίλιπ Τάλμποτ, είχε ενημερώσει το Στέιτ Ντιπάρτμεντ λίγες ώρες μετά το πραξικόπημα ότι επρόκειτο για «ένα αποδοτικό στρατιωτικό κίνημα», το οποίο εδραίωνε τη σταθερότητα.
Ορισμένοι εκτιμούν ότι το σήμα της CIA προς την αμερικανική πρεσβεία στην Αθήνα, λίγες ημέρες πριν το πραξικόπημα, που έδινε προτεραιότητα σε αποτροπή “ανεπιθύμητων πολιτικών εξελίξεων”, δεν ήταν τυχαίο. Στα αποχαρακτηρισμένα έγγραφα που αποδεσμεύτηκαν δεκαετίες αργότερα, αναδεικνύεται ξεκάθαρα ο φόβος της Ουάσινγκτον απέναντι στο «αντιμοναρχικό μένος» του Κέντρου, καθώς και στην άνοδο της ΕΔΑ.
Η πολιτική των ΗΠΑ εκείνη την εποχή κινήθηκε στην κλασική γραμμή «προστασίας της σταθερότητας με κάθε κόστος», ακολουθώντας το δόγμα του containment και της realpolitik.
Η μεταπραξικοπηματική στήριξη
Αφού επιβλήθηκε το πραξικόπημα, οι Ηνωμένες Πολιτείες κράτησαν τυπικά αποστάσεις, αλλά στην πράξη δεν επέβαλαν ούτε διπλωματικές, ούτε στρατιωτικές κυρώσεις. Η Ελλάδα συνέχισε να λαμβάνει στρατιωτική και οικονομική βοήθεια, ενώ η στρατιωτική συνεργασία όχι μόνο δεν διακόπηκε, αλλά και ενισχύθηκε, ειδικά την περίοδο του Βιετνάμ, όπου η βάση της Σούδας είχε κομβικό ρόλο για τις αμερικανικές επιχειρήσεις.
Η στάση αυτή γεννούσε ήδη από τότε — και συνεχίζει να γεννά — κατηγορίες για «σιωπηρή συνενοχή», αν όχι για άμεση καθοδήγηση. Πολλοί ιστορικοί επισημαίνουν πως, στο πλαίσιο της ψυχροπολεμικής λογικής, η Χούντα θεωρήθηκε το “μικρότερο κακό” μπροστά στον φόβο πολιτικών εξελίξεων που θα αμφισβητούσαν τη νατοϊκή αρχιτεκτονική ασφαλείας στην Ανατολική Μεσόγειο.
Ο απόηχος στην αμερικανική πολιτική
Το ζήτημα της Χούντας επανήλθε στο προσκήνιο της αμερικανικής πολιτικής συζήτησης στα μέσα της δεκαετίας του ’70, με αποκαλύψεις για εμπλοκή Αμερικανών πρακτόρων και στρατιωτικών στη στήριξη απολυταρχικών καθεστώτων σε όλο τον κόσμο. Το “ελληνικό ζήτημα” έγινε και αντικείμενο πολιτικής αντιπαράθεσης μεταξύ του Κογκρέσου και της κυβέρνησης Νίξον.
Η Χούντα έπεσε τελικά το καλοκαίρι του 1974, όχι από ξένη επέμβαση, αλλά υπό το βάρος της αποτυχίας της κυπριακής πολιτικής και της τουρκικής εισβολής.
Το ιστορικό ερώτημα
Η συζήτηση για τον ρόλο των ΗΠΑ παραμένει ζωντανή. Ήταν συνένοχος, προστάτης, ή απλώς θεατής η Ουάσινγκτον; Οι ερμηνείες διαφέρουν ανάλογα με την οπτική γωνία:
— Για πολλούς ιστορικούς, το πραξικόπημα ήταν πρωτίστως «εγχώριο προϊόν», με τις ΗΠΑ να παίζουν το ρόλο του αμέτοχου αλλά ωφελούμενου παρατηρητή.
— Για άλλους, το διεθνές κλίμα “αντι-κομμουνιστικής σταθερότητας” ουσιαστικά νομιμοποίησε ή διευκόλυνε την επιβολή της Χούντας.
Όπως και να ‘χει, η 21η Απριλίου υπενθυμίζει τον διαχρονικό κίνδυνο για μικρές χώρες: όταν οι ξένοι σχεδιάζουν στρατηγικές, οι λαοί πληρώνουν το τίμημα.
Η εσωτερική φθορά και το τέλος
Παρά τις προσπάθειες προπαγάνδας και τον αυταρχικό έλεγχο, το καθεστώς δεν κατάφερε να κερδίσει τη νομιμοποίηση του ελληνικού λαού ούτε την ουσιαστική διεθνή αναγνώριση. Η καταπίεση, ο οικονομικός στασιμο-πληθωρισμός, και κυρίως η εθνική καταστροφή στην Κύπρο, μετά το πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου τον Ιούλιο του 1974 και τη συνακόλουθη τουρκική εισβολή, σηματοδότησαν την πτώση του καθεστώτος.
Η Χούντα έπεσε, αφήνοντας πίσω της μια βαριά πολιτική, κοινωνική και ηθική κληρονομιά. Το Πολυτεχνείο, το Νοέμβριο του 1973, αποτέλεσε το πιο ηχηρό και αιματηρό ορόσημο της αντίστασης, συμβολίζοντας τη ρήξη μιας γενιάς με την αυταρχία.
Η αποτίμηση του πραξικοπήματος
Η 21η Απριλίου δεν είναι μόνο ημερομηνία για το ημερολόγιο. Είναι υπενθύμιση ότι οι δημοκρατικοί θεσμοί, όταν υπονομεύονται, οδηγούν σε ιστορικές τραγωδίες. Το πραξικόπημα του 1967 ήταν αποτέλεσμα της πολιτικής αστάθειας, των διχασμών, της έλλειψης θεσμικής αυτοσυγκράτησης και της ανεπάρκειας των ελίτ της εποχής να διαχειριστούν ειρηνικά τις αντιθέσεις.
Η συζήτηση για τη Χούντα παραμένει ενεργή — από τους θιασώτες της, που επιμένουν σε μια “αντισυστημική” ερμηνεία, έως τους ιστορικούς και τους αυτόπτες, που αναδεικνύουν τις επιπτώσεις της σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής, της οικονομίας και της συλλογικής μνήμης.
Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η επέτειος της 21ης Απριλίου αποτελεί ένα ιστορικό μάθημα για τη σημασία της Δημοκρατίας, της ανεκτικότητας και της πολιτικής συμμετοχής.
Γιατί οι δημοκρατίες, όπως έδειξε η Ιστορία, δεν πεθαίνουν μόνο από τις σφαίρες, αλλά κυρίως από την αδιαφορία.
Χρονολόγιο της 21ης Απριλίου 1967 — Ημέρα του Πραξικοπήματος
00:00 – 01:00
Στρατιωτικές μονάδες αρχίζουν να κινούνται αθόρυβα από τα στρατόπεδα της Αττικής (Καβάλας, Γουδή, Κορυδαλλός, Μαρούσι) προς κεντρικά σημεία της Αθήνας. Στόχος: η κατάληψη κομβικών σημείων χωρίς να σημάνει συναγερμός.
01:30 – 02:00
Δύναμη τεθωρακισμένων του Κέντρου Εκπαίδευσης Τεθωρακισμένων (ΚΕΤΘ) στο Γουδί, υπό τον Ταγματάρχη Στυλιανό Παττακό, ξεκινά και κατευθύνεται προς το κέντρο της Αθήνας. Πρώτος στόχος: Υπουργείο Εθνικής Άμυνας.
02:00 – 03:00
Το Στρατηγείο του πραξικοπήματος στήνεται στο Πεντάγωνο, όπου ο Παπαδόπουλος, ο Παττακός και ο Μακαρέζος λαμβάνουν αναφορές για την πρόοδο της επιχείρησης. Ο έλεγχος του ραδιοφωνικού σταθμού ΕΙΡ (στο Ζάππειο) και των τηλεφωνικών κέντρων ολοκληρώνεται.
03:00 – 04:00
Λοκατζήδες και στρατιώτες καταλαμβάνουν το Μέγαρο Μαξίμου, το Υπουργείο Εσωτερικών και το Δημαρχείο Αθηνών. Συνελήφθησαν ήδη αρκετοί πολιτικοί, μεταξύ τους ο Ανδρέας Παπανδρέου στο Ψυχικό και αργότερα ο Γεώργιος Παπανδρέου.
04:30
Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος ειδοποιείται για την κίνηση των Συνταγματαρχών από τον υπασπιστή του, αλλά το πραξικόπημα είναι πια σε πλήρη εξέλιξη.
05:00
Το διάγγελμα του πραξικοπηματία Στρατηγού Σπαντιδάκη (ο οποίος φέρεται να γνώριζε εκ των προτέρων) μεταδίδεται από το ΕΙΡ, ενημερώνοντας τον ελληνικό λαό για την επιβολή στρατιωτικού νόμου. Ο στρατός έχει ήδη καταλάβει την Αθήνα.
06:00
Επιβολή απαγόρευσης κυκλοφορίας και επιστράτευση στρατιωτικού νόμου. Το πρωινό ξημερώνει με στρατιωτικά οχήματα σε κάθε γωνιά της πόλης και με πλήρη φίμωση των Μέσων Ενημέρωσης.
07:00 – 08:00
Οι συλλήψεις επεκτείνονται σε όλη τη χώρα. Συλλαμβάνονται πολιτικοί, δημοσιογράφοι, καθηγητές, αριστεροί, δημοκρατικοί στρατιωτικοί. Η λίστα προγραφών είχε καταρτιστεί από μέρες. Μέχρι το βράδυ, οι συλληφθέντες θα ξεπεράσουν τους 6.000.
09:00
Το Υπουργείο Εξωτερικών ενημερώνει τις ξένες πρεσβείες για την «επικράτηση της επαναστάσεως» και τη διατήρηση των διεθνών σχέσεων της χώρας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, μέσω της Πρεσβείας στην Αθήνα, δείχνουν στάση αναμονής.
10:00 – 12:00
Οι πρώτες πληροφορίες φτάνουν στα διεθνή πρακτορεία. Τα ξένα ΜΜΕ μιλούν για «στρατιωτικό κίνημα» και «κατάληψη εξουσίας από Συνταγματάρχες». Στις 11:30 πραγματοποιείται συνάντηση του Κωνσταντίνου με Παπαδόπουλο, Μακαρέζο και Παττακό. Ο βασιλιάς, υπό στρατιωτική πίεση, δέχεται να ορκίσει την νέα «κυβέρνηση».
12:30
Ορκωμοσία του Γεωργίου Παπαδόπουλου ως Πρωθυπουργού και του Παττακού ως Υπουργού Εσωτερικών. Παράλληλα, συνεχίζονται οι συλλήψεις, οι εκτοπίσεις και οι ανακρίσεις.
14:00
Η Αθήνα βρίσκεται σε στρατιωτική καραντίνα, με άρματα μάχης γύρω από τη Βουλή, το Πολεμικό Μουσείο, την Ομόνοια και το Σύνταγμα.
18:00 – 20:00
Σχεδόν πλήρης σιγή στα ΜΜΕ, μεταδίδονται μόνο ανακοινώσεις της Χούντας. Ο στρατός σταθεροποιεί τον έλεγχο των πόλεων, ενώ στο παρασκήνιο οι πραξικοπηματίες προετοιμάζουν το νέο κρατικό σχήμα.
22:00 – 23:59
Η μέρα κλείνει με την πλήρη εδραίωση του καθεστώτος. Οι πρώτες διαταγές λογοκρισίας, διώξεων, απολύσεων και εκκαθαρίσεων έχουν ήδη τεθεί σε εφαρμογή. Η μαύρη 7ετία έχει ξεκινήσει…