NewsEdit Πώς η ψυχολογία, η τεχνολογία και η… δυσπιστία διαμορφώνουν το νέο τοπίο του λιανεμπορίου
Ο Νοέμβριος έχει πλέον μετατραπεί σε έναν από τους ισχυρότερους μήνες για το λιανεμπόριο, συχνά ξεπερνώντας ακόμη και τον παραδοσιακά δυναμικό Ιανουάριο. Η Black Friday δεν είναι πια απλώς μια ημέρα, αλλά ένα «εβδομαδιαίο» ή και «μηνιαίο» εμπορικό φαινόμενο. Στην Ελλάδα, οι προσφορές έχουν ξεκινήσει εδώ και μέρες. Η σημερινή 28η Νοεμβρίου –η επίσημη Black Friday– είναι απλώς η κορύφωση μιας περιόδου κατανάλωσης που επεκτείνεται μέχρι και την Cyber Monday, η οποία φέρνει την ψηφιακή εκδοχή της μεγάλης εμπορικής εξόρμησης.
Οι επιχειρήσεις, μικρές και μεγάλες, ποντάρουν πλέον συστηματικά σε αυτό το τετραήμερο. Και οι καταναλωτές ανταποκρίνονται, παρά την αυξανόμενη δυσπιστία γύρω από τις παραπλανητικές εκπτώσεις. Η προσδοκία της «ευκαιρίας» παραμένει ισχυρότερη από τον φόβο της εξαπάτησης.
Τι προειδοποιεί ο Συνήγορος του Καταναλωτή
Οι συμβουλές της ανεξάρτητης Αρχής αποκτούν ιδιαίτερη σημασία σε μια αγορά όπου η τεχνητή αύξηση των τιμών πριν από τις εκπτώσεις έχει γίνει σχεδόν καθημερινότητα. Χαρακτηριστικά προϊόντων, κρυφές χρεώσεις, έξοδα αποστολής, καθυστερήσεις, αμφίβολη διαθεσιμότητα και επισφαλείς συναλλαγές συνθέτουν ένα πεδίο όπου ο ανυποψίαστος καταναλωτής μπορεί εύκολα να βρεθεί εκτεθειμένος.
Οι πιο συνηθισμένες παγίδες που επισημαίνει η Αρχή είναι:
Παραπλανητικές εκπτώσεις
Πολλές επιχειρήσεις αυξάνουν τις τιμές λίγο πριν το μπαράζ προσφορών. Στη συνέχεια, εμφανίζουν μεγάλες «εκπτώσεις» που όμως υπολογίζονται πάνω στην τεχνητά φουσκωμένη τιμή. Η λύση για τον καταναλωτή είναι μία: ιστορικό τιμών. Οι διαδικτυακές πλατφόρμες παρακολούθησης τιμών έχουν γίνει πλέον αναπόσπαστο εργαλείο επιβίωσης.
Ασαφή χαρακτηριστικά προϊόντων
Στις διαδικτυακές αγορές συχνά λείπουν κρίσιμες λεπτομέρειες. Από τα υλικά ενός ρούχου μέχρι τις τεχνικές προδιαγραφές ηλεκτρονικών συσκευών, η έλλειψη καθαρής πληροφορίας οδηγεί σε απογοητεύσεις και άσκοπες επιστροφές.
Κρυφές χρεώσεις
Η «φθηνή» τιμή συχνά κρύβεται πίσω από υπέρογκα έξοδα αποστολής, υπηρεσίες με χρέωση ή μικρά γράμματα που εμφανίζονται μόνο λίγο πριν το checkout.
Καθυστερήσεις και αδυναμία παράδοσης
Οι μεγάλες προσφορές συνοδεύονται από μεγάλη ζήτηση. Κάποιες εταιρείες δεν διαθέτουν την υποδομή ούτε το στοκ για να εξυπηρετήσουν τον όγκο παραγγελιών. Η επιβεβαίωση διαθεσιμότητας γίνεται κρίσιμη, ιδίως σε ακριβά προϊόντα.
Πολιτικές επιστροφών
Η Αρχή υπενθυμίζει ότι ο καταναλωτής στις διαδικτυακές αγορές δικαιούται 14 ημέρες υπαναχώρησης. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να αγοράζει από καταστήματα που αποκρύπτουν τα δικαιώματα αυτά.
Επισφαλείς ιστότοποι
Έλλειψη πλήρων στοιχείων επικοινωνίας, απουσία πραγματικής έδρας, μέτριες ή ανύπαρκτες αξιολογήσεις. Τα σημάδια μιας επικίνδυνης αγοράς υπάρχουν, αλλά χρειάζονται εγρήγορση.
Ασφαλείς μέθοδοι πληρωμής
Ο κανόνας του https και του SSL παραμένει αδιαπραγμάτευτος. Οι καταναλωτές πρέπει να αποφεύγουν ανεξέλεγκτες τραπεζικές μεταφορές και να προτιμούν τρόπους πληρωμής που προσφέρουν προστασία και δυνατότητα ενστάσεων.
Παρορμητικές αγορές
Οι «flash offers», οι αντίστροφοι χρονομετρητές και η έντονη διαφήμιση οδηγούν σε ψυχολογική πίεση. Όπως λέει η Αρχή: αγοράζουμε μόνο όσα πραγματικά χρειαζόμαστε.
Κυβερνοασφάλεια στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης
Σε συνεργασία με τη Visa, η Εθνική Αρχή Κυβερνοασφάλειας επισημαίνει ότι οι απάτες γίνονται πλέον πιο σύνθετες, χάρη στα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης που δημιουργούν αληθοφανείς ιστοσελίδες, μηνύματα και διαφημίσεις. Η Ψηφιακή Εξαπάτηση 2.0 αξιοποιεί deepfakes, bots και αυτοματοποιημένες καμπάνιες που μπορούν να ξεγελάσουν ακόμη και έμπειρους χρήστες.
Η Αρχή προτρέπει τους πολίτες να:
Αμφισβητούν μηνύματα από φίλους ή influencers
Ένας χακαρισμένος λογαριασμός μπορεί να στείλει αιτήματα χρημάτων. Η επιβεβαίωση πρέπει να γίνεται από άλλο κανάλι επικοινωνίας.
Ενεργοποιούν την επαλήθευση δύο παραγόντων
Η 2FA έχει αποδειχθεί ένας από τους αποτελεσματικότερους τρόπους προστασίας ψηφιακής ταυτότητας.
Ελέγχουν ύποπτες διαφημίσεις
Οι πλατφόρμες επιτρέπουν αναφορές. Είναι καθήκον του καταναλωτή να προστατεύει όχι μόνο τον εαυτό του, αλλά και τους υπόλοιπους.
Αποφεύγουν την κοινοποίηση τραπεζικών στοιχείων
Οι μεταφορές χρημάτων μέσω κοινωνικών δικτύων σχεδόν πάντα σχετίζονται με απάτες. Η σύσταση είναι σαφής: όχι σε αιτήματα για τραπεζικές μεταφορές, όχι στην κοινοποίηση στοιχείων κάρτας.
Το ψυχολογικό αποτύπωμα της κατανάλωσης
Ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν έγραφε το 1998 πως η πλήξη είναι ο μεγάλος εχθρός του σύγχρονου καταναλωτή: η κατανάλωση λειτουργεί ως λύση, ως φάρμακο. Η κοινωνία δομεί επιθυμίες για να τις ικανοποιεί. Αυτή η θεώρηση αποδεικνύεται διαχρονική.
Στην Ισπανία, όπως και στην Ελλάδα, η Black Friday εισήχθη ως μια στρατηγική προσέγγιση από τις ΗΠΑ. Το 2012, η απελευθέρωση των περιόδων εκπτώσεων ενίσχυσε το φαινόμενο. Η «αίσθηση του επείγοντος» έχει πλέον χαθεί, όπως επισημαίνουν ειδικοί, ακριβώς επειδή οι εκπτώσεις είναι συνεχείς. Ωστόσο, το μοντέλο εξακολουθεί να λειτουργεί.
Η δυσπιστία απέναντι στις ψεύτικες εκπτώσεις
Μελέτη του Υπουργείου Καταναλωτικών Υποθέσεων στην Ισπανία το 2023 έδειξε ότι 7 στις 10 διαδικτυακές εκπτώσεις ήταν ψευδείς ή παραπλανητικές. Οι κυρώσεις αυξάνονται, αλλά η πρακτική δεν έχει εξαλειφθεί. Παρά ταύτα, η Black Friday σημείωσε αύξηση 27% στις συναλλαγές της Visa σε σχέση με μια κανονική ημέρα.
Η αντίφαση είναι εκκωφαντική: η δυσπιστία μεγαλώνει, αλλά οι αγορές αυξάνονται. Το κυνήγι της ευκαιρίας υπερισχύει της υποψίας.
Κερδίζουν όλοι; Όχι ακριβώς
Οι μεγάλες επιχειρήσεις κυριαρχούν. Οι μικρομεσαίοι συμμετέχουν από ανάγκη, όχι από επιλογή. Κάποιοι αυξάνουν τον τζίρο τους, αλλά λίγοι βλέπουν πραγματική κερδοφορία. Οι ημέρες αυτές έχουν μετατραπεί σε πεδίο όπου οι κολοσσοί της αγοράς απορροφούν τα οφέλη, ενώ οι μικρότεροι παίκτες αναγκάζονται να ανταγωνιστούν με όρους δυσανάλογους για τις δυνατότητές τους.
Οι καταναλωτές αναζητούν κοινότητα
Σε μια εποχή κόπωσης, άγχους, κλιματικής ανησυχίας και παραπληροφόρησης, οι άνθρωποι δεν ψάχνουν μόνο προϊόντα. Ψάχνουν νόημα, αυθεντικότητα, ασφάλεια και κοινότητα. Οι εταιρείες το γνωρίζουν. Οι στρατηγικές τους στοχεύουν πλέον σε:
Εξατομίκευση μέσω τεχνολογίας
Από big data μέχρι αυτοματισμούς, η προσωποποιημένη διαφήμιση γίνεται ολοένα και πιο ακριβής.
Δημιουργία «κοινότητας μάρκας»
Ιδιαίτερα αποδοτική για τις νεότερες γενιές. Προσφορές αποκλειστικότητας, ψηφιακές εμπειρίες, προγράμματα πιστότητας μετατρέπουν τον καταναλωτή σε «μέλος».
Ειλικρίνεια και διαφάνεια
Οι ειδικοί προειδοποιούν: το greenwashing και το greenwishing έχουν ημερομηνία λήξης. Η κοινωνία απαιτεί αληθινές αλλαγές.
Το παράδοξο των Millennials και της Gen Z
Οι νεότερες γενιές έχουν τη μεγαλύτερη οικολογική συνείδηση. Ταυτόχρονα, ζουν σε μια επισφαλή εργασιακή πραγματικότητα, με χαμηλότερους μισθούς και δυσκολία πρόσβασης στη στέγη. Με λίγα χρήματα στη διάθεσή τους, καταφεύγουν συχνά στη fast fashion – ενώ γνωρίζουν ότι βλάπτει το περιβάλλον.
Οι baby boomers, παρά το ότι δεν υιοθετούν πάντα δημόσια μια κουλτούρα υπεύθυνης κατανάλωσης, κάνουν πιο μελετημένες αγορές και επενδύουν στην ποιότητα.
Κι όμως, παγκοσμίως, σύμφωνα με την έκθεση της BCG, μόνο το 1% έως 7% των καταναλωτών δηλώνει έτοιμο να πληρώσει παραπάνω για πιο βιώσιμα προϊόντα. Το χάσμα ανάμεσα στη συνείδηση και τη συμπεριφορά παραμένει τεράστιο.
Υπάρχει λύση;
Η Μπρέντα Τσάβεζ συμπυκνώνει τη φιλοσοφία της υπεύθυνης κατανάλωσης σε πέντε λέξεις:
Αγοράστε λίγο και καλά.
Βαθύτερα, όμως, το θέμα αγγίζει μια πιο σύνθετη κοινωνιολογική διάσταση: όσο πιο ικανοποιημένοι είμαστε με τη ζωή μας, τις σχέσεις μας και την ταυτότητά μας, τόσο λιγότερο αγοράζουμε. Η κατανάλωση λειτουργεί ως υποκατάστατο νοήματος.
Η αγορά προσαρμόζεται, αλλά ο καταναλωτής έχει δύναμη
Ο Νέους Σόλερ το διατυπώνει καθαρά: η αγορά κάνει ό,τι της ζητούν οι καταναλωτές. Η ταχύτητα της fast fashion και η πίεση των συνεχών εκπτώσεων υπάρχουν γιατί υπάρχει ζήτηση. Η ευθύνη δεν είναι μονομερής. Η κατανάλωση είναι κοινωνική πράξη.
Η σημερινή Black Friday δεν είναι απλώς μια ημέρα προσφορών. Είναι καθρέφτης της εποχής μας: της κόπωσης, της ανάγκης για ευκαιρίες, της ψηφιακής αβεβαιότητας, της οικολογικής ανησυχίας, της επιθυμίας για κοινότητα και της ψευδαίσθησης της αφθονίας.
Ο Νοέμβριος έγινε ο μήνας της κατανάλωσης όχι επειδή οι άνθρωποι ξαφνικά χρειάζονται περισσότερα προϊόντα, αλλά επειδή η αγορά επένδυσε στη διαχείριση των επιθυμιών τους.
Η πραγματική πρόκληση δεν είναι να αποφύγει κανείς τις παγίδες της Black Friday. Είναι να διακρίνει τι πραγματικά έχει αξία. Και να θυμάται ότι ο πιο ισχυρός παράγοντας στην αγορά – παρά τις τεράστιες διαφημιστικές δαπάνες και την τεχνολογική υπεροπλία – παραμένει ο ίδιος ο καταναλωτής.