NewsEdit Το οικοσύστημα Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας που δείχνει ήδη τον δρόμο
Σωτήρης Τσουκαρέλης[i]
Σε μια περίοδο όπου η χώρα αναζητά εναγωνίως το επόμενο προοδευτικό παραγωγικό μοντέλο, η Ήπειρος αναδεικνύεται – σχεδόν απροσδόκητα – ως μια ελάχιστα προβεβλημένη, αλλά εξαιρετικά δυναμική πηγή έμπνευσης. Εκεί, σε μια περιφέρεια που για δεκαετίες ταυτίστηκε με τις «αναπτυξιακές υστερήσεις», έχει αναπτυχθεί αθόρυβα ένα ζωντανό και ολοκληρωμένο Οικοσύστημα Φορέων Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας (Κ.Αλ.Ο.), που σήμερα αποτελεί από μόνο του μια συνεκτική πολιτική και παραγωγική πρόταση.
Δεν πρόκειται απλώς για ένα σύνολο διάσπαρτων πρωτοβουλιών κοινωνικής οικονομίας. Αλλά για μια ενιαία κοινότητα πρακτικής, για έναν χώρο όπου η αποκέντρωση, η διαχείριση των Κοινών, η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία, η ομότιμη παραγωγή βασισμένη στα Κοινά (commons-based peer production), οι ανοιχτές τεχνολογίες και ο σύγχρονος κοσμοτοπικισμός, συνδέονται σε ένα συνεκτικό αφήγημα – και κυρίως, εφαρμόζονται στην πράξη.
Το οικοσύστημα της Ηπείρου δεν είναι μια ακόμη «καλή πρακτική» της περιφέρειας. Είναι πολιτικό υπόδειγμα. Και ίσως η πιο ουσιαστική απάντηση στην κρίση φαντασίας που ταλανίζει τον δημόσιο διάλογο της ελληνικής (κεντρο)αριστεράς, η οποία αναζητά ένα νέο προοδευτικό, φιλόδοξο και δικαιότερο μοντέλο ανάπτυξης.
Ένα οικοσύστημα που περιλαμβάνει όλο το φάσμα της παραγωγής
Στην Ήπειρο έχει δημιουργηθεί ένα από τα πληρέστερα συνεργατικά οικοσυστήματα της χώρας. Περιλαμβάνει φορείς και οργανισμούς που καλύπτουν κυριολεκτικά κάθε τομέα της παραγωγής και της κοινωνικής ζωής:
- Πρωτογενή παραγωγή και μεταποίηση με κοινωνικά και περιβαλλοντικά υπεύθυνες μεθόδους.
- Ενέργεια, με ενεργειακές κοινότητες και πρωτοβουλίες δημοκρατικής παραγωγής ενέργειας από μικρής κλίμακας ανανεώσιμες πηγές, συχνά βασισμένες σε ανοιχτά σχέδια και τεχνολογίες που αναπτύσσονται τοπικά.
- Ανοιχτή τεχνολογία και makerspaces που παράγουν εργαλεία, λύσεις και εφαρμοσμένη καινοτομία στην ύπαιθρο.
- Πολιτισμό, θέατρο, καλλιτεχνικές κολεκτίβες και δημιουργικά εγχειρήματα.
- Υπηρεσίες ψυχικής υγείας, κοινωνικής φροντίδας και υποστήριξης ευάλωτων ομάδων.
- Κατασκευές με φυσικά υλικά, που συνδυάζουν τις παραδοσιακές τεχνικές με την εφαρμογή νέας γνώσης
- Branding, marketing και δημιουργικές υπηρεσίες που βοηθούν μικρές κοινότητες, συλλογικότητες και αγροτικές πρωτοβουλίες να αναπτυχθούν.
- Και, βεβαίως, φορείς που εργάζονται συστηματικά για την αποκέντρωση και την επανακατοίκηση των ορεινών περιοχών, αναπτύσσοντας νέα εργαλεία, υπηρεσίες και πολιτικές.
Δεν πρόκειται για «κομμάτια του παζλ». Πρόκειται για ένα οικοσύστημα με εσωτερική συνοχή, που έχει ήδη δημιουργήσει τις δικές του θεσμικές υποδομές: τον συνδικαλιστικό του φορέα, την Ένωση Φορέων Κ.Αλ.Ο. Ηπείρου «Κοινό Κ.Αλ.Ο.», και τον ερευνητικό του βραχίονα, το Epirus Living Lab, που λειτουργεί ως χώρος συλλογικής έρευνας, τεχνολογικής ανάπτυξης και κοινωνικής καινοτομίας.
Αυτό από μόνο του αποτελεί σπάνιο φαινόμενο σε εθνική κλίμακα. Δεν υπάρχει άλλη περιφέρεια με τόσο δομημένο και αυτο-οργανωμένο συνεργατικό οικοσύστημα.
Πέρα από την οικονομία: ένα άλλο αξιακό και πολιτικό πρόταγμα
Το οικοσύστημα της Ηπείρου έχει ενδιαφέρον όχι μόνο για όσα κάνει, αλλά για το πώς και γιατί τα κάνει.
1. Αποκέντρωση στην πράξη
Στην Ήπειρο η αποκέντρωση δεν είναι σλόγκαν. Είναι καθημερινότητα. Φορείς και ομάδες εργάζονται συστηματικά για να δημιουργήσουν πραγματικές δυνατότητες μετεγκατάστασης, επαγγελματικής δραστηριοποίησης, κατοικίας και κοινωνικής ένταξης σε ορεινές και απομακρυσμένες περιοχές.
Η αποκέντρωση αντιμετωπίζεται όχι ως «επιστροφή στο χωριό», αλλά ως συνειδητή επιλογή σύγχρονης ζωής.
2. Διαχείριση των Κοινών
Η παραγωγή βασίζεται στην κοινή χρήση πόρων, γνώσης, τεχνολογίας, εργαλείων και χώρων. Από ανοιχτές σχεδιαστικές βιβλιοθήκες μέχρι συλλογικά εργαστήρια. Από κοινόχρηστες υποδομές μέχρι δικτυώσεις παραγωγών.
3. Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία ως κανόνας, όχι εξαίρεση
Οι φορείς δεν λειτουργούν ως «νησίδες» αλλά ως δίκτυο. Η συνεργασία είναι πιο συχνή από τον ανταγωνισμό. Η επιχειρηματικότητα συνδέεται με αξίες κοινωνικού οφέλους.
4. Ομότιμη παραγωγή και ανοιχτές τεχνολογίες
Στην Ήπειρο δοκιμάζεται στην πράξη το μοντέλο της ομότιμης παραγωγής – όχι μόνο στη γνώση αλλά και στην υλική παραγωγή. Εργαλεία, μικρές μηχανές, λύσεις για την αγροτική παραγωγή, τεχνολογίες για την ενέργεια: όλα αυτά αναπτύσσονται συλλογικά, ανοιχτά και επαναχρησιμοποιήσιμα.
5. Κοσμοτοπικισμός: τοπικότητα χωρίς απομόνωση
Οι φορείς της Ηπείρου δεν είναι «τοπικιστικοί». Είναι βαθιά τοπικοί, αλλά ταυτόχρονα συνδεδεμένοι με διεθνή δίκτυα, οργανισμούς και συζητήσεις. Αυτό το υβριδικό παράδειγμα – όπου το τοπικό και το παγκόσμιο συνυπάρχουν – είναι ακριβώς αυτό που χρειάζεται η σύγχρονη Ελλάδα.
Το ενδιαφέρον του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) και της Ειδικής Ομάδας Μεταρρυθμίσεων και Επενδύσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (SG REFORM) δεν ήταν τυχαίο
Το τελευταίο διάστημα, το συνεργατικό οικοσύστημα της Ηπείρου έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον όχι μόνο εθνικών φορέων, αλλά και της SG Reform της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του ΟΟΣΑ, οι οποίοι αναζητούν παραδείγματα λειτουργικών, ζωντανών οικοσυστημάτων κοινωνικής οικονομίας στην Ευρώπη.
Η Ήπειρος επέδειξε ακριβώς αυτό που έλειπε από πολλές άλλες περιοχές: όχι ένα πρόγραμμα, αλλά ένα οικοσύστημα.
Ένα σύνολο φορέων με κοινή κουλτούρα, κοινή γλώσσα, συμπληρωματικότητες, σταθερές συνεργασίες και – το πιο σημαντικό – διαχρονική βιωσιμότητα που δεν εξαρτάται από κανένα χρηματοδοτικό κύκλο.
Σε μια εποχή που η Ευρώπη ψάχνει για παραδείγματα «κοινών», συμμετοχικής και κοινωνικής καινοτομίας, η Ήπειρος έμοιαζε – και στην πράξη ήταν – έτοιμη περίπτωση μελέτης.
Η ελληνική (κεντρο)αριστερά και το κενό πολιτικής φαντασίας
Ενώ οι ευρωπαϊκοί οργανισμοί εντοπίζουν στην Ήπειρο ένα ζωντανό παράδειγμα, η ελληνική (κεντρο)αριστερά φαίνεται να αναζητά ακόμη το παραγωγικό μοντέλο που θα την διαφοροποιήσει ουσιαστικά από τον νεοφιλελεύθερο τεχνοκρατισμό.
Η κοινωνική οικονομία συχνά αντιμετωπίζεται ως περιθωριακή, ως «καλή πρακτική» και όχι ως πολιτική πρόταση.
Κι όμως, στην Ήπειρο βρίσκεται, ήδη σε λειτουργία, μια ολοκληρωμένη εκδοχή ενός τέτοιου μοντέλου:
- δημοκρατικό στην παραγωγή,
- δίκαιο στην κατανομή,
- βιώσιμο περιβαλλοντικά,
- τεχνολογικά σύγχρονο,
- οικονομικά υγιές,
- κοινωνικά προσανατολισμένο,
- και βαθιά ριζωμένο στην τοπικότητα.
Αν η (κεντρο)αριστερά στην Ελλάδα θέλει να μιλήσει για νέα ανάπτυξη, για κοινωνική συνοχή, για αποκέντρωση, για πράσινο μετασχηματισμό και για δημοκρατική τεχνολογία, δεν χρειάζεται να αναζητήσει «μεγάλα σχέδια» ή θεωρητικές κατασκευές.
Αρκεί να κοιτάξει τι ήδη συμβαίνει στην Ήπειρο.
Ένα ζωντανό εργαστήριο για μια προοδευτική πολιτική πρόταση
Το συνεργατικό οικοσύστημα της Ηπείρου δεν προτείνει απλώς λύσεις στα σύγχρονα κοινωνικά και αναπτυξιακά προβλήματα.
Το σημαντικότερο είναι ότι τις εφαρμόζει ήδη.
Αντιμετωπίζει ζητήματα όπως η εγκατάλειψη της υπαίθρου, η ενεργειακή μετάβαση, η αγροδιατροφική κρίση, η κοινωνική φροντίδα, η πρόσβαση σε τεχνολογία, η πολιτιστική παραγωγή, η δημοκρατική οργάνωση της οικονομίας
όχι ως θεωρητικά ζητήματα, αλλά ως πεδία καθημερινής δουλειάς.
Σε μια Ελλάδα που συχνά παραμένει εγκλωβισμένη στη διαχείριση των κρίσεων, η Ήπειρος προσφέρει κάτι σπάνιο: ένα θετικό όραμα που έχει ήδη υλική υπόσταση.
Μια πρόσκληση προς την υπόλοιπη χώρα
Το ερώτημα δεν είναι πια αν αυτό το μοντέλο «δουλεύει». Δουλεύει ήδη.
Το πραγματικό ερώτημα είναι αν η χώρα έχει τη βούληση να το αναγνωρίσει, να το ενισχύσει και να το πολλαπλασιάσει.
Το οικοσύστημα Κ.Αλ.Ο. της Ηπείρου δεν ζητά προνομιακή αντιμετώπιση.
Ούτε επιδιώκει να αποτελέσει «πρότυπο» που πρέπει να αντιγραφεί.
Απλώς δείχνει ότι υπάρχουν άλλοι δρόμοι ανάπτυξης – πιο δημοκρατικοί, πιο δίκαιοι, πιο βιώσιμοι, πιο σύγχρονοι.
Δείχνει ότι μια Ελλάδα που παράγει, συνεργάζεται, φροντίζει και καινοτομεί… είναι ήδη εδώ.
Ίσως, λοιπόν, για να φανταστούμε το μέλλον, αρκεί να στρέψουμε το βλέμμα μας προς τα βουνά, τις κοιλάδες και τα συνεργατικά εργαστήρια της Ηπείρου, όπου ένα διαφορετικό παραγωγικό πρότυπο χτίζεται καθημερινά.
Όχι στη θεωρία. Αλλά στην πράξη.
[i] Ο Σωτήρης Τσουκαρέλης είναι Πρόεδρος της Ενωσης Φορέων Κ.Αλ.Ο. Ηπείρου «Κοινό Κ.Αλ.Ο.» και Υπεύθυνος Κοινωνικής Καινοτομίας της Κοιν.Σ.Επ. «Τα Ψηλά Βουνά»