NewsEdit Ο Μάνος Χατζιδάκις υπήρξε κάτι πολύ περισσότερο από μουσικός. Υπήρξε ένας διανοούμενος που μετέτρεψε τον λόγο σε μέσο αναζήτησης, κριτικής και ποίησης. Τα βιβλία του, όπως και τα ραδιοφωνικά του σχόλια, αποτυπώνουν την αδιάκοπη ανησυχία του για τον ρόλο της τέχνης, την αλλοίωση των αξιών και την εμπορευματοποίηση του πολιτισμού.
Εκατό χρόνια μετά τη γέννησή του, το πνεύμα του Χατζιδάκι επιστρέφει ζωντανό μέσα από τις επανεκδόσεις των κειμένων του και την επικαιρότητα των ιδεών του — ενός δημιουργού που μιλούσε για το μέλλον, ακόμη κι όταν περιέγραφε το παρόν.
Τα «Σχόλια του Τρίτου»: η φωνή της μεταπολίτευσης
Η επανέκδοση του βιβλίου Τα σχόλια του Τρίτου από τον Ίκαρο υπενθυμίζει την πιο αιχμηρή και ταυτόχρονα πιο γοητευτική πτυχή του Μάνου Χατζιδάκι: τον στοχαστή της καθημερινότητας. Πρόκειται για τις ραδιοφωνικές παρεμβάσεις που εκφωνούσε από το Τρίτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας κάθε Κυριακή, από τον Μάιο του 1978 έως τον Απρίλιο του 1980 — μια εποχή έντονων πολιτικών ζυμώσεων και πολιτισμικών αναζητήσεων. Τα «σχόλια» αυτά, που είχαν κυκλοφορήσει πρώτη φορά το 1980 σε επιμέλεια του Γιώργου Χρονά, αποτελούν σήμερα μια πολύτιμη μαρτυρία για το πώς ένας καλλιτέχνης μπορεί να μιλάει με οξυδέρκεια και χιούμορ για τα πιο κρίσιμα ζητήματα της κοινωνίας.
Η δύναμη της προφορικότητας
Η γοητεία των «Σχολίων» βρίσκεται στην προφορικότητα του Χατζιδάκι. Αν και στηρίζονταν σε δακτυλόγραφα που διόρθωνε ως την τελευταία στιγμή, τα λόγια του απέπνεαν τη ζωντάνια της αυθόρμητης συνομιλίας. Με το παιγνιώδες, ειρωνικό και ποτέ προσβλητικό ύφος του, σχολίαζε ζητήματα πολιτισμού, δημόσιας ζωής και πολιτικής, αποφεύγοντας τα στερεότυπα και τις κομματικές ταμπέλες. Δεν ανεχόταν τη γραφειοκρατία, καυτηρίαζε την κρατική αδράνεια και δεν δίσταζε να συγκρουστεί ακόμη και με τη διοίκηση της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης — παρότι ο ίδιος ήταν τότε διευθυντής του Τρίτου Προγράμματος.
Για τον Χατζιδάκι, η δημόσια κουβέντα δεν ήταν πεδίο αντιπαράθεσης αλλά χώρος πνευματικής ελευθερίας, όπου η κριτική μπορούσε να συνυπάρχει με την ευγένεια και η ειρωνεία με την ευαισθησία.
Μια αιχμηρή κριτική στον ελληνικό πολιτισμό
Ξεκινώντας πάντα από τη μουσική, ο Χατζιδάκις δεν δίσταζε να μιλήσει με σκληρότητα για τη μετριότητα και τη σοβαροφάνεια που χαρακτήριζαν —και συχνά εξακολουθούν να χαρακτηρίζουν— την ελληνική πολιτιστική παραγωγή. Θεωρούσε «για κλάματα» την επίσημη ιστορία της μουσικής στην Ελλάδα, κατακεραυνώνοντας τόσο τη στρατιωτική της αισθητική των εμβατηρίων όσο και τη σχολαστική αγκύλωση των ωδείων. Στα μάτια του, η μουσική παιδεία της χώρας παρέμενε αποκομμένη από τις δύο μεγάλες της πηγές: την κλασική παράδοση και τη λαϊκή δημιουργία.
Ήταν εξίσου επιφυλακτικός με τη «θρησκευτική» λατρεία της παράδοσης, την οποία έβλεπε ως πρόσχημα για την αδράνεια και την οπισθοδρόμηση. «Κάτω από τα σεβάσμια ρούχα της», έλεγε, «κρύβονται η άγνοια και η αμηχανία απέναντι στο παρόν». Για εκείνον, το ζητούμενο δεν ήταν η διατήρηση του παλιού αλλά η ανανέωσή του — η επανεκκίνηση των αξιών μέσα από τη δημιουργική επεξεργασία τους.
«Ο καθρέφτης και το μαχαίρι»: ο Χατζιδάκις των διαλόγων
Δεύτερο σημαντικό έργο του αποτελεί το βιβλίο Ο καθρέφτης και το μαχαίρι (Ίκαρος, 1988), μια ανθολογία διαλόγων, δοκιμίων και προσωπικών στοχασμών. Εδώ ο συνθέτης συνομιλεί με τον Λεωνίδα Κύρκο και τον Μωρίς Μπεζάρ, δίνει συνεντεύξεις στους Αντώνη Φωστιέρη, Θανάση Νιάρχο και Θανάση Φωσκαρίνη, και γράφει για καλλιτέχνες που σημάδεψαν τη σκέψη του: τον Φελίνι, τον Ρότα, τον Κουν, τον Γκάτσο, τον Τσαρούχη, τον Μόραλη, τον Ελύτη.
Το βιβλίο περιλαμβάνει και εξήντα πέντε φωτογραφίες, σχολιασμένες από τον ίδιο, όπου ο Χατζιδάκις αφήνει να φανεί η βαθιά του σχέση με μορφές που θαύμαζε — από τον Κουρτ Βάιλ και τον Ζαν Κοκτώ έως τον Τόμας Μαν, τον Βασίλη Τσιτσάνη και τον Γιώργο Σεφέρη. Κάθε πρόσωπο, κάθε εικόνα, λειτουργεί σαν καθρέφτης των δικών του καλλιτεχνικών ανησυχιών.
Κείμενα που παραμένουν ζωντανά
Πέρα από τα βιβλία του, ο Μάνος Χατζιδάκις άφησε πλήθος άρθρων και δοκιμίων σε εφημερίδες και περιοδικά. Μέσα από αυτά, ο ίδιος εξηγεί τη φιλοσοφία του για το ελληνικό τραγούδι, τη βαθιά σχέση του με την ποίηση και την ανάγκη ενός πολιτισμού που δεν θα φοβάται να αντλήσει έμπνευση από τις ρίζες του χωρίς να εγκλωβίζεται σ’ αυτές.
Ο στοχαστικός του λόγος, άλλοτε λυρικός κι άλλοτε αιχμηρός, παραμένει σήμερα εξίσου επίκαιρος: μια υπενθύμιση ότι ο πολιτισμός δεν είναι διακόσμηση, αλλά τρόπος ύπαρξης.
Ένας αιώνας Χατζιδάκις
Καθώς συμπληρώνονται εκατό χρόνια από τη γέννησή του, ο Μάνος Χατζιδάκις εξακολουθεί να μας μιλά με τη μουσική και τα κείμενά του. Από τα «Σχόλια του Τρίτου» μέχρι τον Καθρέφτη και το μαχαίρι, η γραφή του αποκαλύπτει τον ποιητή που υπήρξε πάντα πίσω από τον συνθέτη. Και μας θυμίζει πως η τέχνη, για να είναι αληθινή, πρέπει να είναι ελεύθερη — και συχνά, ανατρεπτική.