NewsEdit Γράφει η Φωτεινή Τσαλίκογλου*
Μαυρόασπρες παλιές φωτογραφίες από τις δεκαετίες του ’50, του ’60, του ’70 κατακλύζουν τα social media. Μικρά κοριτσάκια με έναν φιόγκο στα μαλλιά, με το βλέμμα αλλοτινών καιρών, με τα ρούχα της εποχής εκείνης, δέχονται έναν καταιγισμό λατρευτικού θαυμασμού. Στα σχόλια ένα επιφώνημα κυριαρχεί. «Μα ίδια είσαι!».
Mα πώς είναι δυνατόν; Να είσαι ίδια με ένα μωρό δυο και τριών χρονών; «Μα ίδια είσαι!». Mια νοσταλγία που σπάει κόκαλα. Η θαλπωρή ενός τόπου παντός καιρού που δεν αλλάζει και σε προσμένει. Μέσα εκεί κι εσύ μένεις ανέγγιχτος από τον χρόνο. «Μα ίδια είσαι!». Η νοσταλγία μιας πατρίδας, ενός σπιτιού, ενός κοινού για όλους μας κόσμου.
Πότε λοιπόν είναι κανείς σπίτι του; αναρωτιόταν στο ωραίο για τη Νοσταλγία βιβλίο της η Μπαρμπαρά Κασέν. «Ευρωπαίος: αυτός που νοσταλγεί την Ευρώπη» λέει ο Μίλαν Κούντερα στην Τέχνη του μυθιστορήματος. Νοσταλγείς αυτό που δεν έχεις, έναν κόσμο φιλόξενο και ευρύχωρο που θα μας χωρούσε όλους.
«Μα ίδια είσαι!». Σε έναν κόσμο όπου όλα μεταμορφώνονται, φθείρονται ή εξαφανίζονται, να βρεθεί μια νησίδα αμετακίνητου. Το αίτημα μιας συνέχειας. Μιας ταυτότητας που δεν διαλύθηκε μέσα στη θύελλα της ταχύτητας και της αλλαγής. Αν το παιδί μένει ίδιο, τότε ο κόσμος γύρω μας δεν έχει μεταμορφωθεί σε ένα ανοίκειο τερατούργημα.
Η νοσταλγία σήμερα δεν είναι απλώς πόθος για το παρελθόν. Είναι ένα αίτημα να επιβιώσει κάτι από την ψυχή μας χωρίς να μετατραπεί σε προϊόν. «Iδια είσαι!», μια ικεσία: «Κράτα με, μη χαθώ στην εκρηκτική ροή του καιρού». Mια άρνηση του εφήμερου. Mια προσπάθεια του Εγώ να πει: «Κάτι δεν άλλαξε, κάτι έμεινε αναλλοίωτο· άρα δεν χάθηκα κι εγώ».
H λαχτάρα να διασωθεί κάτι αναλλοίωτο μέσα σε έναν κόσμο που διαλύεται. Η πανδημία μάς έδειξε το φάντασμα του θανάτου. Οι πόλεμοι και η κλιματική κρίση μάς δείχνουν το φάντασμα μιας οριστικής αλλοίωσης του κόσμου. Και τότε η φράση «Μα ίδια είσαι!» ακούγεται σαν ψίθυρος αντίστασης: ένα μικρό ανθρώπινο «όχι» απέναντι στην ατέλειωτη μεταμόρφωση του κόσμου σε ερείπια.
Οι εικόνες από κατεστραμμένες πόλεις, από παιδιά-πρόσφυγες, από καμένα δάση, συνθέτουν το φόντο του μετακόσμου μας. Η νοσταλγία, όταν ξεπηδά μέσα από μια παλιά φωτογραφία, μοιάζει με μικρό καταφύγιο, σαν απόδειξη ότι υπάρχει μια συνέχεια που δεν μπορούν να την ακυρώσουν ούτε οι βόμβες ούτε οι φλόγες.
Ωστόσο, η ίδια η νοσταλγία κρύβει και μια πικρή ειρωνεία: Πώς να πεις «ίδια είσαι» όταν γύρω σου η Γη δεν είναι πια ίδια, όταν ο ουρανός έχει γεμίσει στάχτη και τα παιδιά μεγαλώνουν με τον φόβο της επόμενης καταστροφής; «Ιδια είσαι», μια προσευχή για σταθερότητα σε έναν πολιτισμό που μας έχει μάθει ότι όλα είναι αναλώσιμα.
Στο time was, time is, time is not του Ελιοτ, επιχειρώ μια ιερόσυλη αντιστροφή: Time was, times is not, time is.
Nαι! Εν τέλει ο χρόνος τελεί σε έναν μέλλοντα διαρκείας. Και είναι όλος δικός μας. Μα ναι! Ιδιο είναι το μωρό με την ώριμη σήμερα γυναίκα!
«Ιδια είσαι» επαναλαμβάνει ο ψηφιακός χορός. Μα η φίλη μου ξέρει πως δεν είναι ίδια. Για μια στιγμή όμως ο κόσμος σταματάει να αλλάζει. Ο Ελιοτ διαψεύδεται. Και η τωρινή γυναίκα μονολογεί: «Μα ναι, δίκιο έχουν! Ιδια είμαι». Ενα χαμόγελο φωτίζει το πρόσωπό της και ανοίγει ο ουρανός. Γιατί όχι; Πες μου γιατί όχι; Να παραμένεις μία, ίδια, συνεχής, ενώ βαθιά μέσα σου γνωρίζεις ότι η συνέχεια είναι εύθραυστη σαν λεπτό γυαλί, αέρινη σαν βαμβάκι, πάντα εκτεθειμένη στη ροή της ανελέητης μεταλλαγής.
Εδώ βρίσκεται και το σπαραχτικό στοιχείο: Η φράση «Μα ίδια είσαι» είναι μια αγωνιώδης προσπάθεια να συγκρατηθεί η συνέχεια μέσα σε έναν κόσμο όπου όλα τείνουν να θρυμματιστούν. Η υπενθύμιση πως, όσο κι αν επιταχύνεται ο πολιτισμός, υπάρχει μέσα μας ένα παιδικό βλέμμα που αρνείται να υποκύψει στην κατανάλωση του χρόνου.
Ετσι, ο ψηφιακός πολιτισμός λειτουργεί σαν νέος καθρέφτης-στάδιο (θυμίζοντας τον Λακάν): εκεί όπου ο εαυτός διαμορφώνεται μέσα από την εικόνα και την αντανάκλαση. Μόνο που τώρα, αντί για τον καθρέφτη της μητέρας ή το τζάμι του σπιτιού, έχουμε τον φωτεινά θολό καθρέφτη των social media. Κι αυτός ο καθρέφτης, αντί να επιβεβαιώνει την ταυτότητα, τη θρυμματίζει σε χίλια σχόλια, σε χίλιες εκδοχές του ίδιου προσώπου. Το «ίδια είσαι» λοιπόν είναι μια προσπάθεια να καθησυχαστεί το άγχος αυτού του κατακερματισμού: «Παραμένεις μία, ίδια, συνεχής», ενώ βαθιά μέσα σου γνωρίζεις ότι η συνέχεια είναι τόσο εύθραυστη και εφήμερη όσο μια νεογέννητη νιφάδα χιονιού.
Σήμερα είδε στα social media τη φωτογραφία της.
Μια μικρούλα με άσπρες κάλτσες, κορδέλα στα μαλλιά και απορημένα μάτια. Στα σχόλια έγραψαν «Μα ίδια είσαι!». Την κορόιδευαν; Τη νανούριζαν; Τι στην ευχή; Ομως εκείνο το άγνωστο κορίτσι την κοιτά και της ψιθυρίζει: «Κράτα με. Είμαι το κομμάτι σου που δεν χάθηκε».
Μια μυστική ικεσία να μείνει κάτι όρθιο, να μην παρασυρθεί και η ψυχή σου στην ατελείωτη ροή ενός θρυμματισμένου κόσμου. Μα ναι! Ακουσέ με. «Ιδια είσαι!».
Η κυρία Φωτεινή Τσαλίκογλου είναι καθηγήτρια Ψυχολογίας, συγγραφέας.
Αναδημοσίευση από το ΒΗΜΑ