Franca Rame: Η σκηνή ως πεδίο μάχης – Η γυναίκα που δεν έπαιζε ρόλους – τους ζούσε

Η Φράνκα Ράμε δεν ήταν μια ακόμη Ιταλίδα ηθοποιός. Ήταν η ίδια το θέατρο, το σώμα της τέχνης και της αντίστασης, η φωνή των γυναικών και των καταπιεσμένων, η σύντροφος –όχι μόνο του Νομπελίστα Ντάριο Φο, αλλά και κάθε ανθρώπου που δεν ήθελε να σωπάσει. Από τη σκηνή των πιο εμβληματικών πολιτικών θεαμάτων της Ιταλίας του 20ού αιώνα, μέχρι τα έδρανα της Γερουσίας, η Ράμε έζησε μια ζωή εμπρηστική και ασυμβίβαστη – μια ζωή που υπερέβη τα όρια ανάμεσα στην τέχνη και την πολιτική.

Η θεατρική της καταγωγή

Γεννημένη το 1929 στο Παραμπιάγκο, μια μικρή πόλη κοντά στο Μιλάνο, η Φράνκα Ράμε ανήκε σε μια οικογένεια ηθοποιών που περιόδευε με λαϊκά θεάματα. Από μικρή πάτησε στη σκηνή και σύντομα έγινε πρωταγωνίστρια. Το ταλέντο της ήταν αδιαμφισβήτητο – κομψή, εκρηκτική, με φυσική θεατρικότητα και βαθιά κοινωνική ευαισθησία. Το 1954 γνωρίζει τον Ντάριο Φο, τον επαναστάτη του θεάτρου – και μαζί του θα δημιουργήσει ένα από τα πιο πολιτικά και δημιουργικά ντουέτα στην ιστορία της σύγχρονης τέχνης.

Το θέατρο ως εργαλείο αφύπνισης

Με τον Φο, η Ράμε ιδρύει το θρυλικό θίασο Dario Fo – Franca Rame, και από τη δεκαετία του ’60 αναπτύσσουν το πολιτικό λαϊκό θέατρο (teatro di impegno). Πρόκειται για παραστάσεις που συνδυάζουν τη σάτιρα με την αγανάκτηση, την φάρσα με την ανατομία της εξουσίας. Η Ράμε δεν ήταν απλώς συμπρωταγωνίστρια του Φο – υπήρξε συνδημιουργός, συγγραφέας, πολιτική ραχοκοκαλιά των έργων τους.

Το “Δεν πληρώνω! Δεν πληρώνω!”, το “Μυστήριο Μπουφφ”, το “Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού” έγιναν σύμβολα ενός θεάτρου που εναντιωνόταν ανοιχτά στο φασισμό, στην αστυνομική βία, στην εκκλησιαστική εξουσία και στον καπιταλισμό. Η Ράμε σάρκαζε υπουργούς και επισκόπους, ανέβαινε στη σκηνή με τραγική ένταση και χιούμορ φαρμάκι, δίνοντας υπόσταση στη σύγχρονη τραγικωμωδία της Ιταλίας.

Η βία του κράτους και η απόπειρα φίμωσης

Το 1973, η Ράμε πληρώνει ακριβά την πολιτική της στάση. Στις 9 Μαρτίου, απάγεται στο Μιλάνο από παραστρατιωτικούς νεοφασίστες που –όπως αποκαλύφθηκε αργότερα– συνδέονταν με υψηλόβαθμα στελέχη των ιταλικών δυνάμεων ασφαλείας. Υφίσταται βασανισμούς και βιασμό. Αντί να σιωπήσει, η Ράμε επιστρέφει πιο δυνατή.

Λίγο καιρό μετά γράφει το “Lo Stupro” («Ο Βιασμός»), ένα συγκλονιστικό μονόλογο που ανεβαίνει στη σκηνή το 1975, με την ίδια σε ερμηνεία. Το κείμενο –μια εξομολόγηση-πολιτική καταγγελία– συγκλονίζει την ιταλική κοινωνία. Δεν είναι πια μόνο η ηθοποιός του πολιτικού θεάτρου. Είναι το ίδιο το σώμα της πολιτικής βίας που επιστρέφει στη σκηνή ως μάρτυρας και κατήγορος.

Μια φεμινίστρια πριν από την εποχή της

Η Ράμε ήταν έντονα φεμινιστική σε μια εποχή που το ιταλικό θέατρο και η κοινωνία θεωρούσαν αυτονόητη την ανδρική κυριαρχία. Μέσα από τα έργα της –όπως το “Tutta casa, letto e chiesa” (Όλο σπίτι, κρεβάτι και εκκλησία)– αποδομεί το στερεότυπο της καλής Ιταλίδας: της νοικοκυράς, της μητέρας, της υπάκουης συζύγου. Η Ράμε βάζει στη σκηνή τις αθέατες γυναικείες εμπειρίες – την καταπίεση, την καταπίεση της επιθυμίας, τη μητρική εξάντληση, την κοινωνική σιωπή γύρω από τη σεξουαλική βία.

Με χιούμορ, ειρωνεία και πόνο, δίνει φωνή στις αόρατες γυναίκες της μεταπολεμικής Ιταλίας. Τα έργα της περιοδεύουν σε εργοστάσια, συνοικίες, συνδικάτα. Δεν παίζουν για την “ελίτ”, αλλά για τον λαό, τους εργάτες, τις γυναίκες της καθημερινότητας.

Από τη σκηνή στη Βουλή

Το 2006, η Φράνκα Ράμε εκλέγεται γερουσιάστρια με το κόμμα “Italia dei Valori” του Αντόνιο Ντι Πιέτρο. Ασχολείται με πάθος με τα δικαιώματα των γυναικών, τα εργασιακά ζητήματα και το περιβάλλον. Γρήγορα όμως απογοητεύεται από τη θεσμική πολιτική. Το 2008 αποχωρεί, καταγγέλλοντας την υποκρισία και την αδράνεια της ιταλικής Γερουσίας. «Είμαι φτιαγμένη για τις πλατείες και όχι για τις αίθουσες των συμβιβασμών», γράφει.

Η απώλεια και η παρακαταθήκη

Η Φράνκα Ράμε έφυγε από τη ζωή το 2013, σε ηλικία 83 ετών. Ο Ντάριο Φο, με τον οποίο έζησαν έναν ταραχώδη αλλά βαθιά συντροφικό βίο, την αποχαιρέτησε λέγοντας: «Ό,τι κι αν έκανα, εκείνη το είχε σκεφτεί πρώτη. Εκείνη μου έμαθε να βλέπω τον κόσμο αλλιώς».

Η παρακαταθήκη της Ράμε όμως δεν έμεινε μόνο στο θέατρο. Είναι μια κληρονομιά πολιτιστικής ανυπακοής, πολιτικού φεμινισμού και δημιουργικής αντοχής. Η Ράμε ήταν μια γυναίκα που απέδειξε ότι η τέχνη δεν είναι καταφύγιο από τον κόσμο, αλλά εργαλείο για να τον αλλάξεις.

Η Franca Rame σήμερα

Σε μια εποχή που τα κινήματα #MeToo και η γυναικεία χειραφέτηση αγγίζουν παγκόσμια κλίμακα, η ζωή και το έργο της Ράμε αποκτούν ξανά απρόσμενη επικαιρότητα. Οι μονόλογοί της για τον βιασμό και την έμφυλη καταπίεση θεωρούνται σήμερα εμβληματικά φεμινιστικά κείμενα. Η πολιτική της τέχνη –ανένταχτη, χειραφετημένη, γενναία– εμπνέει νέες γενιές καλλιτεχνών και ακτιβιστών.

Η Φράνκα Ράμε δεν υπήρξε μια σκιά πίσω από έναν μεγάλο άνδρα. Ήταν μια μεγάλη γυναίκα, φτιαγμένη από φωτιά και λέξεις. Μια σκηνική θεότητα που κατέβηκε στους δρόμους, και δεν σταμάτησε ποτέ να φωνάζει, μέχρι την τελευταία της παράσταση.

Χρονολόγιο Ζωής και Δράσης

1929: Γέννηση στο Παραμπιάγκο της Λομβαρδίας, σε οικογένεια ηθοποιών με μακρά παράδοση στο λαϊκό θέατρο.
1951: Συναντά τον Ντάριο Φο. Παντρεύονται το 1954 και ιδρύουν μαζί τον θεατρικό τους θίασο.
1960-70: Ηγετική μορφή του Teatro di Satira Politica. Πρωταγωνιστεί σε αντισυστημικά έργα που σατιρίζουν την Εκκλησία, το κράτος και τη Δεξιά.
1973: Απαγάγεται, βασανίζεται και βιάζεται από παρακρατικούς. Επιβιώνει και επιστρέφει στη σκηνή με τον μονόλογο Lo Stupro.
1975: Γράφει το Tutta casa, letto e chiesa, ένα από τα πρώτα φεμινιστικά θεατρικά έργα στην Ιταλία.
1980-90: Διδάσκει, συγγράφει, οργανώνει παραστάσεις-παρεμβάσεις σε εργοστάσια και πανεπιστήμια.
2006: Εκλέγεται γερουσιαστής με το κόμμα Italia dei Valori.
2008: Παραιτείται από τη Γερουσία, απογοητευμένη από την πολιτική απραξία.
2013: Πεθαίνει στο Μιλάνο σε ηλικία 83 ετών. Η σορός της εκτίθεται σε λαϊκό προσκύνημα.

Επιλεγμένη Θεατρική Παραγωγή

Οι παραστάσεις της Φράνκα Ράμε ήταν θεατρικές πράξεις αντίστασης. Οι πιο γνωστές:

Tutta casa, letto e chiesa (1977): Μονόπρακτα που αποδομούν τους έμφυλους ρόλους και τη γυναικεία καταπίεση.
Lo Stupro (1975): Συγκλονιστική θεατρική αναπαράσταση του βιασμού της.
Mistero Buffo (1969): Λαϊκό επικό θεατρικό έργο του Ντάριο Φο με συνδημιουργική συμβολή της Ράμε.
Non si paga! Non si paga! (1974): Σάτιρα για την οικονομική κρίση και την ταξική καταπίεση.
Parliamo di donne (1981): Κείμενα-μονόλογοι για τις σιωπές και τις αντοχές των γυναικών.
Una madre (1990): Ένα σπαρακτικό έργο για τη μητρότητα, τη μοναξιά και την πολιτική απώλεια.

Επιλεγμένη Φιλμογραφία

Η Ράμε έμεινε πιστή στο θέατρο, αλλά εμφανίστηκε και στον κινηματογράφο και την τηλεόραση, κυρίως τη δεκαετία του ’50 και ’60:

Il marito (1957)
Anni facili (1953)
Il comandante (1963)
Teatro inchiesta (τηλεοπτικά πολιτικά θεάματα της RAI)
Ντοκιμαντέρ όπως La Rabbia e l’Amore και Un grido di libertà

Ωστόσο, η κινηματογραφική της καριέρα υποχώρησε, καθώς η Ράμε επέλεξε συνειδητά τη σκηνή ως βασικό μέσο έκφρασης.

Το Ιταλικό Πολιτικό Θέατρο και η Φράνκα Ράμε

Η Ιταλία του μεταπολέμου ανέδειξε μια ισχυρή παράδοση πολιτικού θεάτρου, που εκφράστηκε κυρίως από καλλιτέχνες της Αριστεράς. Το είδος αυτό, επηρεασμένο από τον Μπρεχτ αλλά και από το λαϊκό commedia dell’arte, στόχευε να ενεργοποιήσει τους θεατές και να αναδείξει τις ταξικές και κοινωνικές συγκρούσεις.

Οι βασικές επιρροές και συνιστώσες:

Ντάριο Φο: Συνέθεσε τον λαϊκό λόγο με την πολιτική σάτιρα.
Ενρίκο Μαρία Σαλαρντόνι: Συνδύασε το θέατρο με την τηλεοπτική παρέμβαση.
Τζόρτζιο Γκαμπέρ: Το teatro canzone που σχολίαζε κοινωνικές συμπεριφορές.
Σιτσιανά Μπαρτολίνι και Μάριο Ρικκιότι: Θέατρο ντοκουμέντο για εργοστασιακούς αγώνες.

Σε αυτό το τοπίο, η Ράμε:

Έφερε το σώμα της γυναίκας στο κέντρο του πολιτικού θεάτρου.
Μίλησε χωρίς μεσάζοντες για τον πόνο και τη βία.
Συνέδεσε το φεμινιστικό λόγο με τον εργατικό και ταξικό αγώνα.
Αντιτάχθηκε στον αυταρχισμό της πολιτικής, αλλά και στην πατριαρχία της Αριστεράς.

Η θεατρική της δράση, χωρίς να εντάσσεται ποτέ οργανωτικά σε κόμματα, υπήρξε ριζοσπαστικά αντισυστημική, βαθιά σοσιαλιστική και προκλητικά φεμινιστική.

Η Ράμε ως διαρκές πρόσωπο αντίστασης

Σήμερα, η Φράνκα Ράμε εμπνέει:

Θεατρικά φεμινιστικά σχήματα όπως οι Rimini Protokoll και Motus
Πολιτικά κινήματα όπως το Non Una di Meno στην Ιταλία
Σπουδές φύλου και μετα-δραματική γραφή σε πανεπιστήμια
Καλλιτέχνες όπως η Emma Dante και η Silvia Calderoni, που διασώζουν τη “φωνή της σκηνής ως διαμαρτυρία”

Όπως έγραψε κάποτε:

«Δεν παίζω. Μαρτυρώ. Δεν υποδύομαι. Αποκαλύπτω.»

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Dario Fo – Franca Rame, Il teatro di Dario Fo e Franca Rame (Bompiani, 1974)
Franca Rame, Una vita all’improvvisa (autobiografia, 2002)
Tony Mitchell, Dario Fo: People’s Court Jester (Methuen, 1999)
Judith G. Greenberg, Trauma at Home: After 9/11 (ανάλυση του Lo Stupro)
Silvia Bottiroli (ed.), Il teatro e la politica in Italia: 1968–1989