NewsEdit Γυάρος: Το ξεχασμένο «Νησί του Διαβόλου»
Η Γυάρος, το μικρό, άνυδρο κυκλαδίτικο νησί ανάμεσα στη Σύρο και την Τήνο, αποπνέει ακόμη και σήμερα έναν αποπνικτικό αέρα φόβου και εγκατάλειψης. Είναι ένας τόπος σιωπής – όχι από γαλήνη, αλλά από τη βουβή παρουσία της Ιστορίας που πονάει. Δεν είναι τυχαίο πως συχνά αναφερόταν ως το «Νησί του Διαβόλου». Επί αιώνες, χρησιμοποιούνταν ως τόπος εξορίας των ανεπιθύμητων – από τη ρωμαϊκή εποχή μέχρι τη σύγχρονη ελληνική Ιστορία.
Τόπος εξορίας, τόπος φρίκης
Μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο (1946-1949) μέχρι και το τέλος της δικτατορίας των συνταγματαρχών, η Γυάρος λειτούργησε ως τόπος μαζικής εξορίας για περισσότερους από 20.000 ανθρώπους. Ανάμεσά τους κυρίως κομμουνιστές, αλλά και ευρύτερα αντιφρονούντες του καθεστώτος. Επισήμως, το νησί παρουσιαζόταν ως «αναμορφωτήριο», ένα πεδίο πειθαρχικής αναμόρφωσης όπου οι “αντιδραστικοί” Έλληνες θα επανεντάσσονταν – βίαια – στο εθνικό φαντασιακό. Στην πράξη, ήταν κολαστήριο. Ένα στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας, πείνας, βασανιστηρίων και θανάτου.
Φυλακές-κολαστήριο: Το Νταχάου της Μεσογείου
Η ίδια η αρχιτεκτονική των φυλακών στη Γυάρο, όπως επισημαίνει ο δικηγόρος και ιδρυτής του συλλόγου «Γυάρος – Ιστορική Μνήμη», Κώστας Κατσιμπίνης, «θυμίζει σαφώς τις εγκαταστάσεις των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης». Ο εγχώριος αλλά και διεθνής Τύπος δεν άργησε να χαρακτηρίσει το νησί ως το «Νταχάου της Μεσογείου».
Οι ίδιοι οι κρατούμενοι, υπό συνθήκες απίστευτης βίας και κακουχίας, έχτισαν τις φυλακές, έσκαψαν βράχους, κουβάλησαν πέτρα, έστησαν τα βοηθητικά κτίρια. Ουσιαστικά, υπήρξαν σκλάβοι σε ένα καθεστώς που επιθυμούσε να τους εξαφανίσει – φυσικά ή ψυχικά.
Το 1952, η φυλακή καταργήθηκε λόγω των έντονων διεθνών πιέσεων και των διαμαρτυριών των Ηνωμένων Εθνών. Όμως, η Ιστορία δεν τελείωσε εκεί.
Η Χούντα και η επαναλειτουργία της εξορίας
Κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής δικτατορίας (1967-1974), η Γυάρος «ζωντάνεψε» ξανά με τον πιο μαύρο τρόπο. Χιλιάδες αντιφρονούντες εξορίστηκαν στο νησί – ανάμεσά τους και γυναίκες, ακόμα και εγκυμονούσες. Η Χούντα προσπαθούσε να διαψεύσει τις φήμες για κακομεταχείριση και βασανιστήρια, όμως η αλήθεια βγήκε στο φως.
Το 1967, δημοσιογράφοι του γερμανικού περιοδικού Stern και αργότερα του γαλλικού Paris-Match πέταξαν πάνω από το νησί, φωτογράφισαν τις εγκαταστάσεις και τις έστειλαν στη Δύση. Το καθεστώς δεν μπορούσε πια να αντικρούσει τα ντοκουμέντα. Τα ευρήματα αυτά αποτέλεσαν ισχυρό επιχείρημα για τον αποκλεισμό της Ελλάδας της Χούντας από το Συμβούλιο της Ευρώπης, λόγω παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Ο Κώστας Κατσιμπίνης αναφέρει με αγανάκτηση πως οι αρχές της εποχής προσπαθούσαν ακόμη και να συγκαλύψουν τους θανάτους κρατουμένων. «Οι τάφοι που υπάρχουν είναι μόλις 22, όμως οι πραγματικοί νεκροί ήταν πολύ περισσότεροι. Μετέφεραν ετοιμοθάνατους στη Σύρο για να πεθάνουν εκεί, ώστε να μην ‘χρεώνονται’ θάνατοι στη Γυάρο».
Οι εξόριστοι και η μνήμη
Ανάμεσα στους κρατούμενους της Γυάρου ήταν ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος και ο μετέπειτα υπουργός Γιάννης Χαραλαμπόπουλος. Η Γυάρος δεν ήταν απλώς τόπος εξορίας – ήταν ένα εργαστήριο σιωπής, ένα εργοτάξιο σπάσιμου ανθρώπινων ψυχών. Και όμως, πολλοί επέζησαν. Και επέστρεψαν. Και θυμήθηκαν.
Από τόπος φρίκης, οικολογικός παράδεισος;
Σήμερα, το νησί είναι ακατοίκητο. Δεν υπάρχει ακτοπλοϊκή σύνδεση, δεν επιτρέπεται καν στα αλιευτικά να δένουν. Ωστόσο, ξεκινά μια διστακτική «ανάσα ζωής». Το πρόγραμμα Cyclades Life της WWF προσπαθεί να μετατρέψει το νησί σε προστατευόμενη περιβαλλοντική περιοχή. Στα νερά γύρω από τη Γυάρο ζει το 15% του πληθυσμού της μεσογειακής φώκιας Monachus monachus – ίσως η μεγαλύτερη αποικία παγκοσμίως.
«Το γεγονός ότι το νησί είναι ακατοίκητο επέτρεψε στη φύση να μείνει ανενόχλητη», λέει ο Σπύρος Κοτομάτας του WWF. «Η εικόνα θυμίζει τις περιγραφές του Ομήρου για τις Κυκλάδες των αρχαίων χρόνων».
Από το 2011, η Γυάρος είναι προστατευόμενη περιοχή Natura. Στόχος είναι να γίνει προσιτή στους επισκέπτες με τρόπο που να διατηρείται τόσο η ιστορική της μνήμη όσο και η περιβαλλοντική της μοναδικότητα.
Το δύσκολο στοίχημα της μνήμης
Η αποκατάσταση της Γυάρου, όμως, δεν είναι απλή υπόθεση. Παρά το γεγονός ότι το 2001 ανακηρύχθηκε ιστορικό μνημείο, το νομικό καθεστώς παραμένει ασαφές. Οι υποδομές είναι ανύπαρκτες. Στρατιωτικές ασκήσεις παλαιότερα άφησαν πίσω τους επικίνδυνα βλήματα. Μια μελέτη του ΕΜΠ για τη βελτίωση των υποδομών έχει «κολλήσει» για χρόνια στη γραφειοκρατία.
Κι όμως, ελπίδα υπάρχει. Το πολεμικό ναυτικό σταμάτησε τις βολές. Τέσσερις ασφαλείς διαδρομές καθαρίστηκαν σε συνεργασία με τον στρατό. Οι τοπικές κοινωνίες, σύμφωνα με τον Κοτομάτα, στηρίζουν πλέον μια ήπια, βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη, που θα σέβεται τον χαρακτήρα του νησιού.
Το στοίχημα του μέλλοντος
Η Γυάρος είναι ένας τόπος που καλεί όχι μόνο σε περιβαλλοντικό σεβασμό, αλλά και σε εθνική ενδοσκόπηση. Δεν μπορεί – και δεν πρέπει – να ξεχαστεί. Η Ιστορία της δεν είναι μόνο ελληνική. Είναι παγκόσμια. Είναι μια υπενθύμιση για το πού μπορεί να οδηγήσει η πολιτική βία και η κατάργηση της δημοκρατίας.
Το ερώτημα μένει ανοιχτό: Θα καταφέρουμε να προστατέψουμε τη μνήμη, όπως σήμερα προστατεύουμε το περιβάλλον;