NewsEdit Έξι δεκαετίες μετά, τα «Ιουλιανά» του 1965 εξακολουθούν να στοιχειώνουν τη συλλογική μνήμη ως μια κρίσιμη στιγμή εκτροπής του κοινοβουλευτισμού. Η σύγκρουση Παπανδρέου–Στέμματος, η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, η κυβερνητική κρίση και η πολιτική αποσταθεροποίηση έθεσαν τις βάσεις για τη Δικτατορία του 1967 και τη μετέπειτα αναδιαμόρφωση του πολιτικού σκηνικού.
Η ρήξη Παπανδρέου – Στέμματος και το σκηνικό της σύγκρουσης
Τον Ιούλιο του 1965, η Ελλάδα εισήλθε σε μία από τις βαθύτερες πολιτικές κρίσεις της μεταπολεμικής ιστορίας της. Η ρήξη μεταξύ του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου και του βασιλιά Κωνσταντίνου, με επίκεντρο τον έλεγχο των Ενόπλων Δυνάμεων και την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ, κορυφώθηκε στις 15 Ιουλίου με την εξαναγκαστική παραίτηση του “Γέρου της Δημοκρατίας”.
Αφορμή στάθηκε η επιμονή του βασιλιά να παραπέμψει δικαστικά την υπόθεση μιας μικρής ομάδας αξιωματικών, στην οποία φερόταν εμπλεκόμενος ο Ανδρέας Παπανδρέου. Ο πρωθυπουργός θέλησε να αναλάβει ο ίδιος το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας· ο Κωνσταντίνος τού το αρνήθηκε, θεωρώντας ότι ο έλεγχος του στρατεύματος αποτελούσε προνομιακό πεδίο του Στέμματος. Η σύγκρουση ήταν πλέον αναπόφευκτη.
Η παραίτηση και η κυβερνητική εκτροπή
Η κρίσιμη συνάντηση της 15ης Ιουλίου 1965 στα Ανάκτορα της Αθήνας εξελίχθηκε σε ιστορική καμπή. Ο Παπανδρέου, πιεσμένος από την άρνηση του βασιλιά, εξέφρασε προφορικά την πρόθεσή του να παραιτηθεί. Ο Κωνσταντίνος θεώρησε την πρόθεση αυτή τετελεσμένη πράξη και, προτού ακόμα υποβληθεί γραπτή παραίτηση, ανέθεσε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον πρόεδρο της Βουλής, Γεώργιο Αθανασιάδη-Νόβα.
Η κίνηση αυτή λειτούργησε ως καταλύτης για μια πολιτική έκρηξη. Οι δρόμοι της Αθήνας πλημμύρισαν από διαδηλωτές. Στις πρώτες συγκρούσεις με την αστυνομία, τα οδοφράγματα και η χρήση βίας θύμισαν καθεστώς εκτροπής. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 21 Ιουλίου, ο νεαρός φοιτητής Σωτήρης Πέτρουλας θα πέσει νεκρός, σύμβολο πλέον της αντίστασης στη βίαιη ανατροπή της λαϊκής εντολής.
Η πολιτική κρίση των κυβερνήσεων αποστατών
Η κυβέρνηση Νόβα απέτυχε να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης, όπως και η επόμενη υπό τον Ηλία Τσιριμώκο. Μόνο τον Σεπτέμβριο του 1965 η κυβέρνηση Στεφανόπουλου, με τη στήριξη 152 βουλευτών –ανάμεσά τους 45 αποσκιρτήσαντες από την Ένωση Κέντρου– θα εξασφαλίσει την απαιτούμενη πλειοψηφία. Η «Αποστασία» είχε ολοκληρωθεί, με τη συνδρομή των Ανακτόρων και τη σιωπηλή υποστήριξη της ΕΡΕ.
Η συνταγματική τάξη είχε παραβιαστεί: ο αρχηγός του κράτους χρησιμοποίησε το προνόμιό του να διορίζει πρωθυπουργούς όχι με βάση την κοινοβουλευτική πλειοψηφία αλλά μέσω μεθοδεύσεων αλλαγής της, έξω από τις κάλπες. Το Σύνταγμα του 1952 τού επέτρεπε την παρέμβαση· η ερμηνεία του όμως ήταν καταχρηστική.
Η κοινωνική και πολιτική βάση της σύγκρουσης
Η κρίση δεν ήταν απλώς θεσμική. Η Ένωση Κέντρου, νικήτρια των εκλογών του 1964 με ποσοστό 52,7%, εκπροσωπούσε ένα νέο κοινωνικό ρεύμα: μισθωτούς, αγρότες, φοιτητές, νέους επαγγελματίες. Ήταν η πρώτη απόπειρα να εκφραστούν πολιτικά στρώματα που δεν χωρούσαν στον σφιχτό εναγκαλισμό του μετεμφυλιακού καθεστώτος. Το Στέμμα και η ΕΡΕ, προσκολλημένα στην παράδοση του αντικομμουνισμού και της αστυνομικής επιτήρησης, δεν μπορούσαν να διαχειριστούν τη νέα πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα.
Το άνοιγμα του Γεωργίου Παπανδρέου προς τη Σοβιετική Ένωση, η απόρριψη των σχεδίων Άτσεσον για το Κυπριακό και, κυρίως, η άνοδος του Ανδρέα Παπανδρέου, ενοχλούσαν κατεστημένα συμφέροντα και διεθνείς παρατηρητές, που έβλεπαν στο πρόσωπό του τον φορέα ενός ριζοσπαστικού εκσυγχρονισμού.
Ο ρόλος των αποστατών και η εξωτερική παρέμβαση
Οι αποστάτες της Ενώσεως Κέντρου –Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Στεφανόπουλος, Νόβας, Τσιριμώκος– ήταν πολιτικοί που διαφωνούσαν με την τακτική του Παπανδρέου και ακόμα περισσότερο με την αυξανόμενη επιρροή του γιου του. Επικαλούμενοι λόγους εθνικού συμφέροντος, διέσπασαν την κοινοβουλευτική πλειοψηφία και αποδέχθηκαν τις εντολές του Στέμματος, νομιμοποιώντας ουσιαστικά μια πραξικοπηματική μεταβολή του πολιτικού σκηνικού.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες, αν και δεν ενορχήστρωσαν την αποστασία, ούτε ενθάρρυναν την ανοιχτή εκτροπή, παρέμειναν θεατές, εκτιμώντας ότι η επιστροφή του Παπανδρέου ή –ακόμα χειρότερα– η ενίσχυση της Αριστεράς θα έθετε σε κίνδυνο τη στρατιωτική σταθερότητα και τον δυτικό προσανατολισμό της Ελλάδας.
Κρίση δημοκρατίας και ιστορική τομή
Τα Ιουλιανά του 1965 δεν ήταν απλώς μια πολιτική κρίση: ήταν τομή. Εγκαινίασαν μια μακρά περίοδο θεσμικής αποσταθεροποίησης, κατά την οποία το δημοκρατικό πολίτευμα λειτουργούσε με όρους ανοχής και προσωρινότητας. Το κοινοβούλιο παρέμενε τυπικά ενεργό, αλλά η λαϊκή κυριαρχία είχε υποκατασταθεί από τις μεθοδεύσεις του παλατιού και τις εσωκομματικές διαρροές.
Η δικτατορία του 1967 υπήρξε η λογική συνέπεια μιας πολιτικής πορείας χωρίς σταθερούς θεσμικούς όρους. Η εναλλαγή στην εξουσία –βασικό γνώρισμα της δημοκρατίας– επετεύχθη ξανά μόνο μετά το 1981.
Εξήντα χρόνια μετά
Σήμερα, εξήντα χρόνια μετά την κρίση του 1965, οι μνήμες των Ιουλιανών παραμένουν ζωντανές. Η ιστορική τους αξιολόγηση δεν αφορά μόνο τη διαχείριση της εξουσίας ή τις συνταγματικές ερμηνείες. Αφορά τη σχέση του πολίτη με την εξουσία, τη θεσμική αυτονομία της πολιτικής και την ικανότητα ενός πολιτικού συστήματος να εκφράζει κοινωνικές μεταβολές χωρίς να εκτροχιάζεται.
Η Αποστασία ήταν μια πολιτική παλινδρόμηση: μια προσπάθεια να διακοπεί βίαια η πορεία προς έναν πιο συμμετοχικό, δημοκρατικό και κοινωνικά ευαίσθητο κοινοβουλευτισμό. Η αποτυχία αυτής της παλινδρόμησης, έστω και μέσα από τον ιστορικό εφιάλτη της Χούντας, ήταν και η πρώτη ύλη της Μεταπολίτευσης.
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ – ΑΠΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΙΟΥΛΙΑΝΑ 1965
16 Φεβρουαρίου 1964
Εκλογική νίκη Ένωσης Κέντρου
Η Ένωση Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου επικρατεί με 52,7% στις βουλευτικές εκλογές. Διασφαλίζει 171 έδρες στη Βουλή των 300.
Μάρτιος 1965
Ξεσπά η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ
Ανακαλύπτεται οργάνωση χαμηλόβαθμων αξιωματικών του Στρατού, φερόμενη ως φιλοπαπανδρεϊκή. Στοχοποιείται ο Ανδρέας Παπανδρέου ως εμπλεκόμενος.
Ιούνιος – Ιούλιος 1965
Κλιμακώνεται η κρίση με τον βασιλιά
Ο Παπανδρέου ζητά να αναλάβει το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας για να ελέγξει την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ. Ο Κωνσταντίνος αρνείται.
15 Ιουλίου 1965
Παραίτηση Παπανδρέου – έναρξη Ιουλιανών
Ο πρωθυπουργός εξαναγκάζεται σε παραίτηση. Ο βασιλιάς διορίζει τον πρόεδρο της Βουλής Γ. Αθανασιάδη-Νόβα, χωρίς νέα ψήφο εμπιστοσύνης.
17–18 Ιουλίου 1965
Μαζικές διαδηλώσεις – καταστολή
Ξεκινούν οι διαδηλώσεις στην Αθήνα. Η αστυνομία επιτίθεται στους διαδηλωτές. Χιλιάδες κατεβαίνουν καθημερινά στους δρόμους.
21 Ιουλίου 1965
Δολοφονία Σωτήρη Πέτρουλα
Ο φοιτητής Σωτήρης Πέτρουλας σκοτώνεται σε πορεία. Γίνεται σύμβολο της αντίστασης κατά της αποστασίας.
5 Αυγούστου 1965
Αποτυχία κυβέρνησης Νόβα
Η Βουλή καταψηφίζει την κυβέρνηση Νόβα. Δεν συγκεντρώνει πλειοψηφία.
20 Αυγούστου 1965
Διορισμός κυβέρνησης Τσιριμώκου
Ο Κωνσταντίνος αναθέτει εντολή στον Ηλία Τσιριμώκο. Η νέα κυβέρνηση επίσης αποτυγχάνει να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης.
17 Σεπτεμβρίου 1965
Κυβέρνηση αποστατών υπό Στεφανόπουλο
Ο Στέφανος Στεφανόπουλος σχηματίζει κυβέρνηση με ψήφο εμπιστοσύνης από 152 βουλευτές. Μεταξύ τους και 45 αποστάτες της ΕΚ.
Δεκέμβριος 1966
Συμφωνία Στέμματος – Παπανδρέου για εκλογές
Ορίζεται υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό Ιωάννη Παρασκευόπουλο και συμφωνούνται εκλογές για τον Μάιο του 1967.
21 Απριλίου 1967
Στρατιωτικό πραξικόπημα
Η Χούντα των Συνταγματαρχών ανατρέπει το πολιτικό σύστημα. Οι εκλογές ματαιώνονται, το Κοινοβούλιο διαλύεται.