Ανδρέας Παπανδρέου: Ο χαρισματικός ηγέτης που σημάδεψε ανεξίτηλα την πορεία της σύγχρονης Ελλάδας

Σαν σήμερα, 23 Ιουνίου 1996, έφυγε από τη ζωή ο ιδρυτής του ΠΑΣΟΚ και πρωθυπουργός Ανδρέας Παπανδρέου – μια πολιτική μορφή που καθόρισε ανεξίτηλα την πορεία της σύγχρονης Ελλάδας

Ξημερώματα της 23ης Ιουνίου 1996, ο Ανδρέας Παπανδρέου αφήνει την τελευταία του πνοή στην Εκάλη, νικημένος από την καρδιά του, σε ηλικία 77 ετών. Η είδηση του θανάτου του έπεσε σαν κεραυνός στο πολιτικό σκηνικό, αν και η υγεία του ήταν ήδη επιβαρυμένη επί χρόνια. Με την απώλειά του έκλεινε οριστικά ένα ολόκληρο κεφάλαιο της ελληνικής μεταπολίτευσης, σημαδεμένο από συγκρούσεις, ρήξεις, ανατροπές – αλλά και ριζικούς μετασχηματισμούς της ελληνικής κοινωνίας.

Από την Αμερική στην ελληνική πολιτική σκηνή

Ο Ανδρέας Παπανδρέου γεννήθηκε στη Χίο το 1919, γιος του επίσης πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου. Σπούδασε και διέπρεψε ακαδημαϊκά στις Ηνωμένες Πολιτείες, φτάνοντας να διδάσκει στο Χάρβαρντ και στο Μπέρκλεϊ. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1959 και μπήκε στον πολιτικό στίβο το 1964, αρχικά δίπλα στον πατέρα του. Γρήγορα όμως διαμόρφωσε το δικό του, αυτόνομο προφίλ – πιο ριζοσπαστικό, με ισχυρές αντιδυτικές και αντικαπιταλιστικές αιχμές.

Η δικτατορία του 1967 τον ανάγκασε σε εξορία. Από τον Καναδά, όπου βρισκόταν τότε, ξεκίνησε η μαχητική του αντιδικτατορική δράση. Μετά την πτώση της χούντας, επέστρεψε στην Ελλάδα και ίδρυσε το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα (ΠΑΣΟΚ) τον Σεπτέμβριο του 1974.

Η «Αλλαγή» και ο μετασχηματισμός της χώρας

Η μεγάλη τομή ήρθε το 1981, όταν το ΠΑΣΟΚ κέρδισε θριαμβευτικά τις εκλογές. Ο Ανδρέας Παπανδρέου ορκίζεται πρωθυπουργός και γίνεται ο πρώτος σοσιαλιστής ηγέτης που αναλαμβάνει την εξουσία στη μεταπολεμική Ελλάδα. Το σύνθημα «Η Ελλάδα ανήκει στους Έλληνες» γίνεται σύμβολο της νέας εποχής, που υπόσχεται λαϊκή κυριαρχία, εθνική ανεξαρτησία και κοινωνική δικαιοσύνη.

Κατά την πρώτη του οκταετία (1981-1989), εφαρμόζει ριζοσπαστικά μέτρα: αυξήσεις στους μισθούς, αγροτικές ενισχύσεις, κοινωνική ασφάλιση, αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, θεσμική ενίσχυση των γυναικών και του κοινωνικού κράτους. Το κράτος πρόνοιας, όπως το γνωρίσαμε στη σύγχρονη Ελλάδα, είναι σε μεγάλο βαθμό δικό του έργο.

Οι αντιφάσεις και οι κρίσεις

Η προσωπικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου ήταν βαθιά αντιφατική – όπως και η διακυβέρνησή του. Δαιμόνιος ρήτορας, λαϊκός ηγέτης με ακαδημαϊκή σκέψη, αντιιμπεριαλιστής με ευρωπαϊκή στρατηγική, λαοπρόβλητος αλλά και αρχηγικός, θεμελιωτής της κοινωνικής πολιτικής αλλά και υπεύθυνος για το διογκούμενο δημόσιο χρέος, κατάφερε να συγκεντρώσει γύρω του τόσο λατρεία όσο και σφοδρή αντιπαλότητα.

Η δεκαετία του ’80 έκλεισε με το σκάνδαλο Κοσκωτά και την πτώση του από την εξουσία. Επέστρεψε το 1993, πιο κουρασμένος, πιο προσεκτικός, αλλά και πιο ρεαλιστής. Η τελευταία του θητεία ως πρωθυπουργού (1993-1996) χαρακτηρίστηκε από συντηρητικότερες επιλογές και στροφή προς την ευρωπαϊκή πορεία της Ελλάδας.

Η παρακαταθήκη και η σκιά του

Ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν ήταν απλώς ένας πολιτικός· ήταν φαινόμενο. Διαμόρφωσε ιδεολογίες, συγκίνησε τα πλήθη, εδραίωσε τη δημοκρατία, σφυρηλάτησε το κοινωνικό κράτος, άφησε ισχυρό πολιτικό αποτύπωμα που συνεχίζει να διχάζει αλλά και να συγκινεί.

Το ΠΑΣΟΚ, το οποίο ίδρυσε και ηγήθηκε, αποτέλεσε τον κορμό της μεταπολιτευτικής κεντροαριστεράς. Η μορφή του εξακολουθεί να είναι σημείο αναφοράς, τόσο για τους νοσταλγούς της «Αλλαγής» όσο και για τους επικριτές του «πελατειακού κράτους».

Ένας «θηριώδης» πολιτικός, όπως τον αποκάλεσε ο Μιτεράν

Ο Ανδρέας Παπανδρέου παραμένει μέχρι σήμερα ο πρωθυπουργός με τη μεγαλύτερη απήχηση σε λαϊκά στρώματα μεταπολιτευτικά. Η γλώσσα του, η παρουσία του, το ύφος εξουσίας που εισήγαγε, η ταύτισή του με την ελπίδα και την κοινωνική άνοδο, τον καθιστούν μοναδική φυσιογνωμία της ελληνικής Ιστορίας.

Σαν σήμερα πριν από 29 χρόνια, έκλεισε τα μάτια του ένας άνθρωπος που –είτε συμφωνούσε κανείς μαζί του είτε όχι– άλλαξε την Ελλάδα. Και μαζί της, τον τρόπο που οι Έλληνες κατανοούν την πολιτική, την εξουσία και την ίδια τη δημοκρατία.