Δασικές πυρκαγιές στην Ευρώπη: Μια νέα κανονικότητα;

Το φθινόπωρο του 2024, η Ευρώπη βίωσε καταστροφικές δασικές πυρκαγιές, με την Πορτογαλία να καίγεται σε έκταση που ξεπερνά τα 100.000 εκτάρια — περίπου όσο το Χονγκ Κονγκ.

Ο καπνός από αυτές τις πυρκαγιές ήταν ορατός ακόμη και από το διάστημα, γεγονός που καταδεικνύει τη σοβαρότητα και την έκτασή τους. Παρόμοιες πυρκαγιές μεγάλης κλίμακας εμφανίζονται όλο και πιο συχνά, ενώ η πρόβλεψη των επιστημόνων είναι ότι το φαινόμενο θα ενταθεί περαιτέρω.

Κλιματική αλλαγή και ξηρασία: Ο κύριος παράγοντας

Η Ευρώπη αποτελεί την ήπειρο με τη μεγαλύτερη ταχύτητα θέρμανσης παγκοσμίως, με τις θερμοκρασίες να έχουν αυξηθεί τα τελευταία 30 χρόνια κατά διπλάσιο ρυθμό σε σχέση με τον παγκόσμιο μέσο όρο. Η κλιματική αλλαγή επιδεινώνει την ξηρασία και μειώνει τις βροχοπτώσεις, δημιουργώντας συνθήκες που αυξάνουν δραματικά τον κίνδυνο εκδήλωσης πυρκαγιών. Αναμένεται ότι έως το 2100 ο κίνδυνος πυρκαγιών θα διπλασιαστεί σε πολλές περιοχές της Ευρώπης.

Πέρα όμως από τις κλιματικές συνθήκες, σημαντικό ποσοστό των πυρκαγιών οφείλεται σε ανθρώπινες ενέργειες, είτε από αμέλεια είτε από πρόθεση. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, πάνω από το 80% των πυρκαγιών προκαλείται από ανθρώπινη δραστηριότητα. Η αύξηση της αστικοποίησης και η κακή διαχείριση των δασικών εκτάσεων επιδεινώνουν το πρόβλημα, δημιουργώντας εύφλεκτες ζώνες που ευνοούν την εξάπλωση των πυρκαγιών.

Η συνεχής αστικοποίηση και η εγκατάλειψη γεωργικών εκτάσεων οδηγούν σε ανεξέλεγκτη βλάστηση, η οποία αποτελεί εύφλεκτο υλικό για τις πυρκαγιές. Επιπλέον, οι μονοκαλλιέργειες από κωνοφόρα, όπως πεύκα και ευκάλυπτοι, αυξάνουν τον κίνδυνο, καθώς είναι ιδιαίτερα εύφλεκτες. Στη βορειοανατολική Γερμανία, για παράδειγμα, ο υψηλότερος κίνδυνος πυρκαγιάς οφείλεται στην παρουσία τέτοιων δασών.

Μείωση αριθμού, αύξηση καταστροφικότητας

Παρά το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια ο συνολικός αριθμός των πυρκαγιών και η συνολική καμένη έκταση στην Ευρώπη έχουν μειωθεί, λόγω βελτιωμένων μέτρων πρόληψης και καταστολής, οι πυρκαγιές που εκδηλώνονται είναι μεγαλύτερες και πιο καταστροφικές. Χώρες όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία, η Ιταλία και η Ελλάδα βρίσκονται στο επίκεντρο αυτής της ανησυχητικής τάσης.

Οι «mega fires» έχουν τεράστιο οικονομικό κόστος, που μπορεί να φτάσει έως και τα 21 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως για τον ευρωπαϊκό νότο. Επιπλέον, οι πυρκαγιές προκαλούν σοβαρές κοινωνικές συνέπειες, όπως απώλειες ανθρώπινων ζωών, καταστροφή υποδομών και εκτεταμένη περιβαλλοντική υποβάθμιση. Η αύξηση της διάρκειας και της έντασης των καλοκαιρινών περιόδων πυρκαγιών επιβαρύνει τις υπηρεσίες δασοπυρόσβεσης και τις τοπικές κοινωνίες.

Η περίπτωση της Ελλάδας

Η Ελλάδα αντιμετωπίζει ιδιαίτερα έντονο το φαινόμενο των πυρκαγιών. Το 2024 καταγράφηκε αύξηση 42% στον αριθμό των πυρκαγιών σε σχέση με τον μέσο όρο της περιόδου 2006-2023, με περίπου 450.000 στρέμματα καμένα. Η αντιπυρική περίοδος του 2024 χαρακτηρίστηκε ως η έκτη χειρότερη των τελευταίων δεκαετιών. Το 2023, η χώρα είχε την υψηλότερη καμένη έκταση μεταξύ 20 μεσογειακών χωρών, με αύξηση 270% σε σχέση με τον μέσο όρο των προηγούμενων ετών.

Προτάσεις και μέτρα αντιμετώπισης

Οι ειδικοί τονίζουν την ανάγκη για ταχεία και συνεπή εφαρμογή πολιτικών βιώσιμης διαχείρισης των δασών, όπως προβλέπει ο νόμος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Αποκατάσταση της Φύσης. Η ελεγχόμενη βόσκηση και οι επιτηρούμενες καύσεις εκτάσεων μπορούν να μειώσουν σημαντικά την ένταση και την έκταση των πυρκαγιών. Επιπλέον, η εκπαίδευση και η ευαισθητοποίηση του κοινού είναι κρίσιμες, δεδομένου ότι μεγάλο ποσοστό των πυρκαγιών προκαλείται από ανθρώπινες δραστηριότητες.

Εάν η μέση παγκόσμια θερμοκρασία αυξηθεί κατά 3°C, η συχνότητα των ξηρασιών στην Ευρώπη αναμένεται να διπλασιαστεί, με τις ζημιές από αυτές να φτάνουν τα 40 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως. Οι περιοχές της Μεσογείου και του Ατλαντικού θα υποστούν τις σοβαρότερες συνέπειες, με μεγαλύτερη διάρκεια και ένταση της περιόδου των δασικών πυρκαγιών. Επιπλέον, η κλιματική αλλαγή διευρύνει τις περιοχές που διατρέχουν κίνδυνο, καθώς περιοχές που μέχρι σήμερα δεν ήταν επιρρεπείς σε πυρκαγιές μπορεί να μετατραπούν σε ζώνες υψηλού κινδύνου.

Η αντιμετώπιση των μεγάλων δασικών πυρκαγιών («mega fires») απαιτεί ένα συνδυασμό προληπτικών και κατασταλτικών μέτρων που αφορούν τόσο τη διαχείριση των δασικών εκτάσεων όσο και την οργάνωση και ετοιμότητα των αρμόδιων φορέων και κοινοτήτων.

Βιώσιμη Διαχείριση Δασών και Εδαφών

Ελεγχόμενη βόσκηση και επιτηρούμενες καύσεις: Η μερική καύση της βλάστησης σε ελεγχόμενες συνθήκες μειώνει την ποσότητα εύφλεκτου υλικού και περιορίζει την ένταση μελλοντικών πυρκαγιών.
Αποκατάσταση οικοσυστημάτων: Η αναδάσωση με είδη λιγότερο εύφλεκτα και η αποκατάσταση φυσικών οικοσυστημάτων ενισχύουν την ανθεκτικότητα των δασών.
Τεχνικές προστασίας του εδάφους: Μέτρα για την πρόληψη της διάβρωσης και τη διατήρηση της υγρασίας στο έδαφος μειώνουν την ξηρότητα και την ευφλεκτότητα των περιοχών.

Χωροθέτηση και Υποδομές

Πυροδιαμερισματοποίηση και πυροφραγμοί: Η διαχωριστική οργάνωση των δασικών και αστικών περιοχών με φυσικά ή τεχνητά εμπόδια εμποδίζει την εξάπλωση της φωτιάς.
Κατασκευή και συντήρηση οδών διαφυγής: Εξασφαλίζονται ασφαλείς και γρήγορες διαδρομές εκκένωσης για κατοίκους και πυροσβεστικές δυνάμεις.
Χωροθέτηση παρατηρητηρίων και μετεωρολογικών σταθμών: Ενισχύουν την έγκαιρη ανίχνευση και παρακολούθηση των καιρικών συνθηκών που ευνοούν τις πυρκαγιές.

Τεχνολογικά Μέσα και Έγκαιρη Ανίχνευση

Σύγχρονα συστήματα ανίχνευσης και αναγγελίας πυρκαγιάς: Αυτοματοποιημένα δίκτυα αισθητήρων και κάμερες επιτηρούν τις δασικές περιοχές, επιτρέποντας άμεση αντίδραση.
Χρήση τεχνολογίας για εποπτεία: Δορυφορικές εικόνες, drones και ψηφιακά εργαλεία συμβάλλουν στην παρακολούθηση και την πρόβλεψη κινδύνων.

Εκπαίδευση και Ενημέρωση Κοινού

Ενημέρωση για τον κίνδυνο πυρκαγιάς: Πινακίδες και εκστρατείες ευαισθητοποίησης βοηθούν στην πρόληψη πυρκαγιών που προκαλούνται από ανθρώπινες δραστηριότητες.
Εκπαίδευση εθελοντικών ομάδων δασοπροστασίας: Συνεργασία με πυροσβεστικές υπηρεσίες για άμεση υποστήριξη και επέμβαση.
Σχέδια έκτακτης ανάγκης: Εκπαίδευση τοπικών κοινοτήτων για την απομάκρυνση και την προστασία σε περίπτωση πυρκαγιάς.

Νομοθεσία και Κανονισμοί

Τήρηση και εφαρμογή νομοθεσίας: Οι φορείς διαχείρισης δασών και οι τοπικές αρχές υποχρεούνται να εφαρμόζουν αυστηρούς κανόνες πρόληψης, όπως προβλέπεται από την εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία.
Κανονισμοί δόμησης: Προσαρμογή των οικοδομικών κανονισμών ώστε να εξασφαλίζεται η πυροπροστασία κτιρίων και υποδομών σε περιοχές υψηλού κινδύνου.
Συστήματα πυροπροστασίας σε κτίρια: Πυροδιαμερισματοποίηση, πυροφραγμοί, έγκαιρη ανίχνευση και συστήματα κατάσβεσης.

Συνεργασία και Συντονισμός

Οριζόντια εφαρμογή μέτρων: Συντονισμός μεταξύ δήμων, πυροσβεστικών υπηρεσιών, περιβαλλοντικών φορέων και πολιτών.
Νομική κάλυψη και υποστήριξη εθελοντών: Διασφάλιση των δικαιωμάτων και της ασφάλειας των εθελοντών που συμμετέχουν στην πρόληψη και καταστολή.
Διαχείριση υδάτινων πόρων: Αποτελεσματική χρήση και διαχείριση νερού για την πυρόσβεση και την πρόληψη.

Δομικές Παρεμβάσεις για την Ενίσχυση της Ασφάλειας σε Περιοχές Υψηλού Κινδύνου

Η προστασία περιοχών υψηλού κινδύνου, όπως αυτές που απειλούνται από φυσικές καταστροφές (πυρκαγιές, πλημμύρες κ.ά.), απαιτεί στοχευμένες δομικές παρεμβάσεις που ενισχύουν την ανθεκτικότητα των υποδομών και περιορίζουν τις επιπτώσεις των καταστροφών.

Κατασκευή και Συντήρηση Ανθεκτικών Υποδομών

Ενίσχυση της δομικής ακεραιότητας κτιρίων και υποδομών: Η χρήση ανθεκτικών υλικών και η εφαρμογή σύγχρονων τεχνικών κατασκευής βελτιώνουν την αντοχή των κτιρίων σε φωτιά, πλημμύρες και άλλες καταστροφές. Η παρακολούθηση της δομικής ακεραιότητας μέσω συστημάτων SHM (Structural Health Monitoring) επιτρέπει την έγκαιρη ανίχνευση αδυναμιών και την προληπτική συντήρηση, μειώνοντας τον κίνδυνο αστοχιών6.
Πυροπροστατευτικές κατασκευές: Η χρήση πυράντοχων υλικών, η δημιουργία πυροδιαμερισμάτων και η εγκατάσταση συστημάτων αυτόματης κατάσβεσης αυξάνουν την ασφάλεια των κτιρίων σε περιοχές με υψηλό κίνδυνο πυρκαγιάς.

Οριοθέτηση και Διαχείριση Χώρων

Πυροφραγμοί και ζώνες ασφαλείας: Δημιουργία ζωνών χωρίς βλάστηση ή με χαμηλή εύφλεκτη ύλη γύρω από οικισμούς, υποδομές και ευαίσθητες περιοχές, που λειτουργούν ως φράγματα στην εξάπλωση της φωτιάς.
Καθαρισμός και διαχείριση βλάστησης: Τακτική απομάκρυνση νεκρής ή υπερβολικής βλάστησης, ιδιαίτερα κοντά σε κατοικημένες περιοχές, μειώνει το καύσιμο που τροφοδοτεί τις πυρκαγιές.
Διαχείριση υδάτινων πόρων: Κατασκευή ταμιευτήρων, δεξαμενών και δικτύων ύδρευσης που εξασφαλίζουν επάρκεια νερού για πυρόσβεση και άμεση επέμβαση.

Υποδομές Πρόσβασης και Εκκένωσης

Κατασκευή και συντήρηση οδών πυρόσβεσης και διαφυγής: Εξασφαλίζουν την ασφαλή και γρήγορη πρόσβαση των πυροσβεστικών δυνάμεων και την εκκένωση κατοίκων σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης.
Εγκατάσταση συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης: Πύργοι παρατήρησης, αισθητήρες καπνού, κάμερες και δορυφορική παρακολούθηση επιτρέπουν την έγκαιρη ανίχνευση πυρκαγιών και την άμεση κινητοποίηση.

Νομοθετική Υποστήριξη και Κανονισμοί

Κανονισμοί δόμησης και χρήσης γης: Εφαρμογή αυστηρών προδιαγραφών για την ανέγερση κτιρίων σε περιοχές υψηλού κινδύνου, με περιορισμούς στη χρήση εύφλεκτων υλικών και υποχρεωτικά μέτρα πυροπροστασίας.
Οριοθέτηση ζωνών κινδύνου: Χαρτογράφηση και νομική αναγνώριση περιοχών υψηλού κινδύνου ώστε να καθορίζονται οι κατάλληλες δομικές και μη δομικές παρεμβάσεις.

Εκπαίδευση και Συντονισμός

Εκπαίδευση προσωπικού και τοπικών κοινοτήτων: Εξοικείωση με τα μέτρα προστασίας, τα σχέδια εκκένωσης και τη χρήση εξοπλισμού πυρόσβεσης.
Συντονισμός φορέων: Δημιουργία δικτύων συνεργασίας μεταξύ πυροσβεστικών υπηρεσιών, τοπικών αρχών και πολιτών για αποτελεσματική διαχείριση κρίσεων.

Ο ρόλος των πυρκαγιών χαμηλής έντασης

Δεν είναι όλες οι πυρκαγιές καταστροφικές. Οι φωτιές χαμηλής έντασης αποτελούν μέρος του φυσικού οικολογικού κύκλου και μπορούν να ενισχύσουν τη βλάστηση, συμβάλλοντας στην ανανέωση των δασών και στη διατήρηση της βιοποικιλότητας.

Η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με μια νέα πραγματικότητα, όπου οι δασικές πυρκαγιές γίνονται όλο και πιο συχνές και καταστροφικές. Η κλιματική αλλαγή, σε συνδυασμό με ανθρωπογενείς παράγοντες, απαιτεί άμεση και συντονισμένη δράση για την προστασία των οικοσυστημάτων και των ανθρώπινων κοινοτήτων. Η πρόληψη, η εκπαίδευση και η βιώσιμη διαχείριση των δασών αποτελούν τα βασικά εργαλεία για να αντιμετωπιστεί αυτή η κρίση.