80 χρόνια από τη συνθηκολόγηση των ναζί: Η μνήμη αντιμέτωπη με τη λήθη και την ακροδεξιά

Στις 8 Μαΐου 1945, οι Ναζί συνθηκολόγησαν, σηματοδοτώντας το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη. Η ημερομηνία αυτή θεωρείται σύμβολο απελευθέρωσης αλλά και πόνου, καθώς συνδέεται με την ήττα του ναζισμού.

Η συνθηκολόγηση των Ναζί: Το τέλος του Γ’ Ράιχ

Η 8η Μαΐου 1945 χαράχθηκε στην παγκόσμια ιστορία ως η Ημέρα της Νίκης στην Ευρώπη (Victory in Europe Day – VE Day). Ήταν η ημέρα που η ναζιστική Γερμανία υπέγραψε την άνευ όρων παράδοσή της στις Συμμαχικές Δυνάμεις, βάζοντας οριστικά τέλος στον πιο αιματηρό πόλεμο στην ανθρώπινη ιστορία και στην εξουσία του Αδόλφου Χίτλερ, που είχε ήδη αυτοκτονήσει στις 30 Απριλίου 1945 στο καταφύγιό του στο Βερολίνο.

Πώς φτάσαμε στη συνθηκολόγηση

Από τα τέλη του 1944, η Γερμανία βρισκόταν σε αποδρομή. Στο ανατολικό μέτωπο, ο Κόκκινος Στρατός είχε φτάσει στα προάστια του Βερολίνου. Στη Δύση, οι δυνάμεις των ΗΠΑ, του Ηνωμένου Βασιλείου και των συμμάχων τους είχαν διασχίσει τον Ρήνο και προέλαυναν βαθιά στη γερμανική επικράτεια. Η γερμανική κοινωνία βίωνε τη διάλυση: οι πόλεις βομβαρδίζονταν ανηλεώς, οι υποδομές είχαν καταρρεύσει και εκατομμύρια Γερμανοί είτε πέθαιναν είτε προσπαθούσαν να διαφύγουν προς τα δυτικά, για να παραδοθούν στους Αμερικανούς και όχι στους Σοβιετικούς.

Η διπλή παράδοση

Η πρώτη επίσημη πράξη συνθηκολόγησης έγινε στις 7 Μαΐου 1945 στη Ρεμς της Γαλλίας, όπου ο στρατηγός Άλφρεντ Γιόντλ (Jodl), εξ ονόματος του ναύαρχου Καρλ Νταίνιτς (ο οποίος είχε αναλάβει ως αρχηγός κράτους μετά την αυτοκτονία του Χίτλερ), υπέγραψε την άνευ όρων παράδοση προς τους Συμμάχους. Το έγγραφο έφερε την απαίτηση να σταματήσουν οι εχθροπραξίες την 8η Μαΐου, στις 23:01 ώρα Κεντρικής Ευρώπης.

Ωστόσο, ο Ιωσήφ Στάλιν, ηγέτης της ΕΣΣΔ, απαίτησε να γίνει δεύτερη τελετή παράδοσης στο Βερολίνο, ώστε να αποδοθεί η πρέπουσα σημασία στη συμβολή του Κόκκινου Στρατού. Έτσι, τα μεσάνυχτα της 8ης προς 9η Μαΐου, υπογράφηκε η δεύτερη και οριστική συνθηκολόγηση ενώπιον των Σοβιετικών, από τον στρατάρχη Βίλχελμ Κάιτελ.

Οι όροι της παράδοσης

Η παράδοση ήταν άνευ όρων. Δεν υπήρξε καμία συμφωνία εκεχειρίας, καμία διαπραγμάτευση. Η Γερμανία όφειλε να καταθέσει τα όπλα και να παραδοθεί. Όλες οι στρατιωτικές και παραστρατιωτικές οργανώσεις (συμπεριλαμβανομένων των Waffen-SS) διαλύθηκαν. Το γερμανικό κράτος, όπως το είχε ορίσει το ναζιστικό καθεστώς, έπαψε να υπάρχει. Η χώρα διαιρέθηκε σε τέσσερις ζώνες κατοχής — σοβιετική, αμερικανική, βρετανική και γαλλική.

Πολιτικές και ιστορικές συνέπειες

Η συνθηκολόγηση δεν ήταν απλώς το τέλος ενός πολέμου. Ήταν η κατάρρευση ενός καθεστώτος απόλυτης βαρβαρότητας, υπεύθυνου για το Ολοκαύτωμα, για εγκλήματα πολέμου και κατά της ανθρωπότητας, και για μια παγκόσμια αναστάτωση που στοίχισε τη ζωή σε 70 εκατομμύρια ανθρώπους.

Ο μεταπολεμικός κόσμος καθορίστηκε από την ήττα του ναζισμού:

Η Νυρεμβέργη έγινε το σύμβολο της διεθνούς δικαιοσύνης, με τις δίκες των εγκληματιών πολέμου.
Η Γερμανία χωρίστηκε σε Ανατολική και Δυτική, με τον Ψυχρό Πόλεμο να γεννιέται από τη στάχτη της.
Η Ευρώπη οδηγήθηκε στην ενοποίηση, ως μηχανισμός αποτροπής νέου πολέμου.

Μνήμη και ευθύνη

Η συνθηκολόγηση των Ναζί δεν ερμηνεύεται απλώς ως στρατιωτική ήττα. Είναι ένα σημείο ηθικής και πολιτισμικής καμπής: η στιγμή που η ανθρωπότητα συνειδητοποίησε το βάθος της φρίκης στην οποία μπορεί να την οδηγήσει η ιδεολογική αποθέωση του ρατσισμού, του αυταρχισμού και της βίας.

Η 8η Μαΐου εορτάζεται σε όλη την Ευρώπη ως ημέρα ελευθερίας, αλλά και ως ημέρα μνήμης: μνήμης για τα θύματα, αλλά και για την υποχρέωση να μην επαναληφθούν τέτοια εγκλήματα. Η δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και η ειρήνη, που σήμερα θεωρούμε δεδομένα, είναι προϊόν αυτής της σκληρής νίκης.

Παρά το συμβολικό της βάρος, η 8η Μαΐου δεν έχει καθιερωθεί ως εθνική αργία στη Γερμανία, σε αντίθεση με χώρες όπως η Γαλλία, η Σλοβακία και η Τσεχία.

Η πολιτική και κοινωνική διχογνωμία στη Γερμανία

Η πόλη-κράτος του Βερολίνου είναι η μόνη που δίνει ρεπό στους κατοίκους της για την επέτειο, όπως και στην 75η επέτειο το 2020. Άλλα ομόσπονδα κρατίδια, κυρίως στα πρώην ανατολικά, τιμούν την ημερομηνία ως “ημέρα μνήμης” ή “απελευθέρωσης από τον εθνικοσοσιαλισμό”, χωρίς να την ορίζουν ως αργία. Υπάρχει σημαντικός σκεπτικισμός, με ιστορικούς να επισημαίνουν ότι η ιδέα μιας νέας αργίας εμφανίστηκε το 1985 αλλά δεν προχώρησε.

Η μνήμη αντιμέτωπη με τη λήθη και την ακροδεξιά

Η αμφιθυμία γύρω από την 8η Μαΐου οφείλεται εν μέρει στο ότι το τέλος του πολέμου συνδέεται και με τις εκδιώξεις γερμανικών πληθυσμών από την ανατολική Ευρώπη. Η ακροδεξιά Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD) χρησιμοποιεί αυτό το επιχείρημα για να αντιταχθεί στην καθιέρωση αργίας, υποστηρίζοντας ότι η ιστορία είναι πολύπλοκη και δεν μπορεί να τιμηθεί με μια απλή αργία. Το AfD έχει ενισχύσει τη θέση του με σημαντικά εκλογικά ποσοστά από το 2013 και αντιτίθεται σε τέτοιες πρωτοβουλίες.

Η πολιτική κατάσταση της Γερμανίας επηρεάζει σημαντικά την εορταστική κουλτούρα της χώρας, ειδικά σε σχέση με την 8η Μαΐου, ημέρα που σηματοδοτεί το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η άνοδος του ακροδεξιού κόμματος AfD και οι πολιτικές διαιρέσεις δημιουργούν έντονη συζήτηση γύρω από το πώς πρέπει να τιμάται αυτή η επέτειος, με το AfD να αντιτίθεται στην καθιέρωση εθνικής αργίας, προβάλλοντας τα ιστορικά τραύματα των γερμανικών μειονοτήτων ως επιχείρημα. Παράλληλα, η πολιτική αστάθεια και οι κυβερνητικές κρίσεις επηρεάζουν την ευρύτερη κοινωνική διάθεση, με σημαντικές εντάσεις γύρω από την εθνική ταυτότητα και τη μνήμη. Η πολιτική πόλωση αντανακλάται στη δυσκολία θεσμοθέτησης κοινών εορταστικών πρακτικών που να ενοποιούν την κοινωνία, ενώ οι νεότερες γενιές καλούνται να διαχειριστούν μια σύνθετη ιστορική κληρονομιά μέσα σε ένα περιβάλλον πολιτικής αβεβαιότητας και κοινωνικών προκλήσεων.

Η σημασία της ιστορικής μνήμης για τις νεότερες γενιές

Παρά τις πολιτικές διαμάχες, ειδικοί τονίζουν ότι οι νεότερες γενιές πρέπει να γνωρίζουν τα γεγονότα και να κατανοούν γιατί η γερμανική κοινωνία εξακολουθεί να κρίνεται για το ναζιστικό παρελθόν της, ακόμα και μετά από δεκαετίες. Η αποσιώπηση ή η λήθη δεν αποτελούν λύση, καθώς η μνήμη είναι βασικό στοιχείο της συλλογικής ευθύνης και της δημοκρατικής κουλτούρας.