Ευτύχης Φυτράκης / Εκπαίδευση στη φυλακή: ένας δρόμος για την επανένταξη

Το άνοιγμα της φυλακής προς τα έξω, προς την κοινωνία και τους φορείς που την εκφράζουν αλλά και οι δράσεις εκπαίδευσης και κατάρτισης συμβάλλουν πολλαπλά. Τα προγράμματα εκπαίδευσης εντάσσονται αρμονικά στην πολιτική υποστήριξης της επανένταξης, γιατί επιδρούν θετικά στην συμπεριφορά των κρατουμένων, πράγμα που συμβάλλει όχι μόνο στην απρόσκοπτη έκτιση της ποινής τους αλλά και στην ομαλή επάνοδό τους στο οικογενειακό, κοινωνικό και επαγγελματικό περιβάλλον.

Του Ευτύχη Φυτράκη*

Ι. Κοινωνική επανένταξη και σωφρονιστική πολιτική. Η κοινωνική επανένταξη των κρατουμένων συνιστά διεθνή υποχρέωση της χώρας, καθώς προκύπτει ρητά από το άρθρο 10 § 3 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα. Στις μέρες μας, η κοινωνική επανένταξη συνίσταται, προεχόντως, στην αποχή από το έγκλημα. Σ’ αυτό το πλαίσιο, μάλιστα, γίνεται λόγος για το δικαίωμα στην επανένταξη ως ειδικότερη έκφραση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η (σύγχρονη) δίκαιη ποινή δεν τιμωρεί μόνο αλλά επανεντάσσει κιόλας. Βέβαια, αυταρχικές τάσεις νεοφιλελεύθερης έμπνευσης, για την εξουδετέρωση του εγκληματία ή τον (μόνιμο) κοινωνικό αποκλεισμό του, κερδίζουν διαρκώς έδαφος τα τελευταία χρόνια.

Η κοινωνική επανένταξη ξεκινά ήδη από το χρόνο της κράτησης, διαπερνά την απόλυση και συνεχίζει μετά απ’ αυτήν. Ζητούμενο είναι να καταστεί ο κρατούμενος ικανός να ζήσει με κοινωνική ευθύνη μια ζωή χωρίς έγκλημα. Το άνοιγμα της φυλακής προς τα έξω, προς την κοινωνία και τους φορείς που την εκφράζουν αλλά και οι δράσεις εκπαίδευσης και κατάρτισης συμβάλλουν εδώ πολλαπλά. Τα προγράμματα εκπαίδευσης εντάσσονται αρμονικά στην πολιτική υποστήριξης της επανένταξης, γιατί επιδρούν θετικά στην συμπεριφορά των κρατουμένων, πράγμα που συμβάλλει όχι μόνο στην απρόσκοπτη έκτιση της ποινής τους αλλά και στην ομαλή επάνοδό τους στο οικογενειακό, κοινωνικό και επαγγελματικό περιβάλλον.

Ξεχωριστό ρόλο στη σωφρονιστική πολιτική απέκτησε η επανένταξη κατά την κυβερνητική περίοδο 2015-2019 καθώς για πρώτη φορά, πλάι στην ασφάλεια (κρατουμένων και υπαλλήλων), τοποθετήθηκαν δύο εξίσου σημαντικές αποστολές για το σωφρονιστικό σύστημα: η ανθρωπιστική μεταχείριση των εγκλείστων, κατά την κράτηση, και η υποστήριξη της επανένταξής τους στον κοινωνικό ιστό, μετά την αποφυλάκιση. Συνοπτικά, η αντεγκληματική πολιτική, στο πεδίο των φυλακών, στηρίχθηκε σε τρεις πυλώνες: Ασφάλεια – Ανθρωπισμός – Επανένταξη. Κεντρική θέση σ’ αυτό το σχέδιο σωφρονιστικής πολιτικής είχε η παροχή ευκαιριών εκπαίδευσης και κατάρτισης.

ΙΙ. Σχολείο και φυλακή. Η υποχρέωση της πολιτείας να εξασφαλίζει κατάλληλες εκπαιδευτικές ευκαιρίες σ’ όλους του κρατουμένους καταγράφεται σταθερά στα διεθνή νομικά κείμενα, τόσο του Συμβουλίου της Ευρώπης όσο και του ΟΗΕ. Και η εθνική νομοθεσία όμως ρυθμίζει ειδικά τα μορφωτικά προγράμματα (εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης), η οργάνωση των οποίων ανήκει στη σωφρονιστική διοίκηση ενώ η συμμετοχή σ’ αυτά ρητώς καταγράφεται ως δικαίωμα του κρατουμένου. Έτσι ο Σωφρ. Κώδικας (άρ. 34 § 1) προβλέπει ότι «[ό]λοι οι κρατούμενοι έχουν δικαίωμα στην εντός του καταστήματος εν γένει μόρφωση, άθληση, πολιτιστικές δραστηριότητες και δημιουργική απασχόληση.»

Η εκπαίδευση, μαζί με τη δημιουργική απασχόληση, αποτελούν σημαντικούς κοινωνικοποιητικούς παράγοντες στο πλαίσιο της κράτησης. Επιπλέον, η εκπαίδευση στη φυλακή, έχει φανεί ερευνητικά, ότι συμβάλλει στη μείωση της υποτροπής. Ωστόσο, η πραγμάτωση αυτού του δικαιώματος συχνά προσκρούει σε εμπόδια, θεσμών, υποδομών ή νοοτροπιών, με αποτέλεσμα η ουσιαστική απόλαυσή του να εξαρτάται (τελικά) από την πολιτική κατεύθυνση που δίδει η (εκάστοτε) Κυβέρνηση. Καθολική πάντως καταγράφεται η πολιτική/κοινοβουλευτική υποστήριξη δράσεων εκπαίδευσης ενώ και το σωφρονιστικό προσωπικό, σε μεγάλο βαθμό, στέκεται θετικά απέναντί τους.

Από μια έρευνα του μορφωτικού επιπέδου των κρατουμένων (2016) προέκυψε ότι το ήμισυ του συγκεκριμένου πληθυσμού είτε δεν είχε καμία εκπαίδευση (17%), είτε είχε παρακολουθήσει μερικές τάξεις Δημοτικού (12%), είτε είχε απολυτήριο Δημοτικού (22%). Προκύπτει, συνεπώς, ότι ένας μεγάλος αριθμός κρατουμένων δεν έχει ολοκληρωμένες σπουδές και άρα θα μπορούσε δυνητικά να αποτελέσει το μαθητικό πληθυσμό του «Σχολείου» της φυλακής. Όμως, ο αριθμός των κρατουμένων που λαμβάνει μέρος σε κάθε είδους εκπαιδευτικές δραστηριότητες κινείται γύρω στο 10% του γενικού πληθυσμού των εγκλείστων.

ΙΙΙ. Η περίοδος της άνθισης (2015-2019). Η εκπαίδευση των κρατουμένων αποτέλεσε, κατά την περίοδο 2015-19, κεντρική προτεραιότητα της πολιτικής για την αναβάθμιση του σωφρονιστικού συστήματος. Η εκπαίδευση αποτέλεσε κομμάτι στο παζλ της αντεγκληματικής πολιτικής, τόσο από την πλευρά των κρατουμένων όσο και από εκείνη του κράτους. Το «σχολείο» εκτός από βαλβίδα εκτόνωσης της ιδρυματικής έντασης, κέρδισε την αποδοχή, τη συμμετοχή και τον σεβασμό των κρατουμένων. Στα προγράμματα εκπαίδευσης οι κρατούμενοι έβλεπαν (και βλέπουν, βέβαια, ακόμα) μια νησίδα ελευθερίας και επικοινωνίας, μια ευκαιρία για ζωντανή δραστηριότητα μέσα στη φυλακή.

Η κεντρική πολιτική επιλογή υποστήριξης της εκπαίδευσης αποτυπώθηκε στο ν. 4521/2018 (άρθρο 31) με τον οποίο δημιουργήθηκε, για πρώτη φορά, ένα ολοκληρωμένο «σύστημα» για την εκπαίδευση στις φυλακές. Βασικά στοιχεία του α) η ίδρυση δομών εκπαίδευσης όλων των βαθμίδων σε όλες τις φυλακές, β) η πρόβλεψη στελέχωσης των εκπαιδευτικών μονάδων με μόνιμο προσωπικό του Υπουργείου Παιδείας και γ) η θεσμοθέτηση της συνεργασίας των εκπαιδευτικών με το προσωπικό των καταστημάτων κράτησης. Το σχέδιο αυτό άρχισε να υλοποιείται, διακόπηκε όμως βίαια με την κυβερνητική αλλαγή του 2019.

Η προσπάθεια αναβάθμισης της εκπαίδευσης εστίασε στη δημιουργία (έξι, συνολικά) νέων Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας (ΣΔΕ), τα οποία αποδείχθηκαν κατάλληλα για το χώρο της φυλακής και τον πληθυσμό των κρατουμένων. Παράλληλα, «έτρεξαν» τέσσερα νέα Δημοτικά σχολεία, επτά προγράμματα κατάρτισης του ΟΑΕΔ, νέα εργαστήρια και πολυάριθμα προγράμματα άθλησης. Λειτούργησαν εξάλλου προγράμματα εκμάθησης Ελληνικής Γλώσσας σε είκοσι (20) φυλακές ενώ δρομολογήθηκε η υλοποίησή τους σε όλες τις φυλακές. Την ίδια περίοδο υλοποιήθηκαν σε άλλες φυλακές προγράμματα τεχνικής κατάρτισης (π.χ. μαγειρικής, κατασκευών, κεραμικής κλπ). Παράλληλα, ενισχύθηκε η δυνατότητα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης φοιτητών ή σπουδαστών κρατουμένων σε ΑΕΙ / ΤΕΙ (ηλεκτρονική επιτήρηση, παρακολούθηση των μαθημάτων και εργαστηρίων, συμμετοχή στις εξετάσεις). Μάλιστα, με προγραμματική συμφωνία ανάμεσα στο Υπ. Δικαιοσύνης και το Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο (ΕΑΠ), το 2016, εξασφαλίστηκαν 20 υποτροφίες ετησίως σε προπτυχιακά προγράμματα για κρατουμένους.

ΙV. Αλλαγή κατεύθυνσης (2019-…). H αντεγκληματική-σωφρονιστική πολιτική, μετά το 2019, άλλαξε κατεύθυνση. Διακηρύχθηκε έτσι με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο, ότι το σωφρονιστικό σύστημα έχει μια (και μόνη) προτεραιότητα: την ασφάλεια! Η εισαγωγή της αμερικάνικης «επιθετικής ποινικότητας» έγινε με πανηγυρικό τρόπο ενώ μάλιστα διαφημίστηκε προεκλογικά και εξακολούθησε να στηρίζει ένα κυβερνητικό αφήγημα για «νόμο και τάξη». Επρόκειτο για εκδήλωση ακραίου ποινικού λαϊκισμού με κύρια συνιστώσα την αυστηροποίηση των ποινών, τόσο στο επίπεδο της πρόβλεψης όσο και της έκτισης αυτών. Έτσι η ευθύνη της σωφρονιστικής πολιτικής «μεταφέρθηκε» από το Υπουργείο Δικαιοσύνης στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη, δηλ. από υπόθεση δικαιοσύνης έγινε υπόθεση αστυνόμευσης.

Η στροφή της σωφρονιστικής πολιτικής, από ένα μοντέλο «ισορροπίας» σ’ ένα μοντέλο «τιμωρίας», έχει ως συνέπεια όλες οι δράσεις που υποστήριζαν την ανθρωπι-στική μεταχείριση των κρατουμένων και την προετοιμασία της επανένταξής τους στην κοινωνία να μην αποτελούν πλέον προτεραιότητα, να υποχωρούν ή, και, να εγκαταλείπονται. Σ’ αυτό το πλαίσιο πολιτικής, τα «σχολεία» των φυλακών δεν φαίνεται ότι μπορούν να υποστηριχθούν ισχυρά! Έτσι την τετραετία 2019-2023 το μόνο που έγινε είναι η θεσμοθέτηση δύο Δημοτικών Σχολείων. Αυτό δείχνει και η εγκατάλειψη, από το 2019, του νέου σχεδίου εκπαίδευσης στις φυλακές. Η επιλογή αυτή εντάσσεται βέβαια στο ευρύτερο πλαίσιο της «νέας» σωφρονιστικής πολιτικής που βλέπει τη φυλακή με το «μάτι του χωροφύλακα ή του επιχειρηματία» (βλ. ιδιωτικές φυλακές).

V. Συνοψίζοντας. Η εκπαίδευση των κρατουμένων: α) συμβάλλει στη δυναμική ασφάλεια (ανθρώπων, δηλ. κρατουμένων και εργαζομένων, και υποδομών), β) βελτιώνει την καθημερινότητα των εγκλείστων, μέσα από την συμμετοχή τους στην εκπαιδευτική διαδικασία, και, τέλος, γ) προετοιμάζει τον κρατούμενο για την ελεύθερη ζωή με όρους νομιμότητας, δηλ. χωρίς έγκλημα. Κρίσιμη είναι εδώ η συμβολή της στην μείωση της υποτροπής.

Από την άλλη, η «σωφρονιστική αντιμεταρρύθμιση» της κυβέρνησης της ΝΔ μετατόπισε το σύστημα κράτησης από ένα μοντέλο μεταχείρισης κρατουμένων σ’ ένα μοντέλο μονοδιάστατης ασφαλείας. Η μετατόπιση αυτή στηρίχθηκε σ’ ένα έντεχνα διαμορφωμένο επικοινωνιακό υπόβαθρο σωφρονιστικού αυταρχισμού. Η ρητορεία του ποινικού λαϊκισμού δεν θέλει το δάσκαλο αλλά ονειρεύεται έναν πάνοπλο «ράμπο» που προωθεί μια φαντασιακή ασφάλεια. Αυτή η καρικατούρα του δόγματος «νόμου και τάξης» έχει παράπλευρες συνέπειες: «στη φυλακή φρούριο θέλουμε πολυβολεία, όχι σχολεία»!

*Δ. Ν. – Δικηγόρος, πρώην γ.γ. αντεγκληματικής πολιτικής.

Ευτύχης Φυτράκης / Εκπαίδευση στη φυλακή: ένας δρόμος για την επανένταξη

Μέριλιν Μονρόε: Η πρώτη φωτογραφία της ως μοντέλο (1946)